Για τον τεχνοφασισμό του Zeitgeist Movement (Μέρος Α’)

Γράφει ο Κώστας Λάμπος
«Ανακάλυψε το αρχιμήδειο σημείο, αλλά το χρησιμοποίησε
για τον εαυτό του. Φαίνεται πως μόνο υπ’ αυτό τον όρο του
επιτράπηκε να το ανακαλύψει».
Franz Kafka

1. Το φαινόμενο Zeitgeist movement [1]

Τα τελευταία χρόνια της μεγάλης παρακμιακής κρίσης του καπιταλισμού έκανε την εμφάνισή του στον χώρο του κοινωνικού προβληματισμού, αναφορικά με το πού οδηγεί την ανθρωπότητα ο καπιταλισμός και στην αναζήτηση κάποιας εναλλακτικής λύσης, το λεγόμενο «Κίνημα του Πνεύματος της Εποχής», Zeitgeist movement, (ZGM) γενικά [2] με παραρτήματα σε όλον τον κόσμο, ακόμα και στην Ελλάδα [3]. Η φανερή πλευρά αυτού του μυστηριώδους κινήματος είναι το λεγόμενο «Σχέδιο Αφροδίτη» (Venus Project), ένα είδος «ευφυούς σχεδίου κατασκευής ενός καλύτερου κόσμου» [4], φερόμενο ως έργο του «επιστήμονα, του αυτοδίδακτου κοινωνικού μηχανικού, του βιομηχανικού σχεδιαστή, του μελλοντολόγου κ.λπ. κ.λπ.» και συγγραφέα του μανιφέστου με τον τίτλο The best that money can’t buy. Beyond politics, poverty & war, Jacque Fresco , ο οποίος έχει δώσει σειρά διαλέξεων σε όλο τον κόσμο, αλλά και στην Ελλάδα [5], στην Καθημερινή [6], στον Αδέσμευτο Τύπο [7]  και στην «Ζούγκλα» [8].

Κατά την πρόσφατη επίσκεψή του στην Ελλάδα, καλεσμένος από την «Zeitgeist Hellas», ο ίδιος o Jacque Fresco στη συνέντευξή του, παρουσία και της συνεργάτιδάς του Roxanne Meadows, στην Καθημερινή ομολογεί: «μπήκα στην οργάνωση Κου Κλουξ Κλαν για ενάμιση μήνα και την διέλυσα! Επίσης συμμετείχα στο “Συμβούλιο των Λευκών Πολιτών” το οποίο διέλυσα σε ένα μήνα! Συμμετείχα σε διάφορες ακραίες οργανώσεις για να τους αλλάξω γνώμη» [9].

Βέβαια, ένας άνθρωπος με τέτοιες ‘υπερφυσικές’ ικανότητες θα μπορούσε να έχει απαλλάξει την ανθρωπότητα από εκείνες τις δυνάμεις και τις οργανώσεις, από όλα εκείνα τα συστήματα, του καπιταλισμού μη εξαιρουμένου, που θεωρεί και καταγγέλλει ως υπαίτιους για την παγκόσμια κακοδαιμονία, για να μπορέσει η ανθρωπότητα να ανασάνει και να προχωρήσει η ίδια μόνη της, χωρίς προστάτες, σε μια ανώτερη βαθμίδα του πολιτισμού της, αντί να πλασάρεται ο ίδιος ως Μεσσίας και σωτήρας της.

Ας δούμε όμως τη φιλοσοφία και τους στόχους του Zeitgeist movement.

Πρόκειται για ένα «κίνημα» χωρίς συγκεκριμένη ταυτότητα, με κέντρο του τον απόλυτο τεχνοκράτη ιδρυτή του, με μια συγκεχυμένη φιλοσοφία, με αντιφατικούς στόχους και αντικρουόμενες θέσεις. Ένα ‘κίνημα’ που προβάλλει ως θέσεις του ένα μείγμα από μεγάλες και μικρές αλήθειες, από μισές αλήθειες, φαντασιώσεις και σοφιστικές αλχημείες, με πολύ εντυπωσιακό προπαγανδιστικό τρόπο, με παραρτήματα που στήνει στις περισσότερες χώρες του πλανήτη, με σειρά προπαγανδιστικών Videos στο διαδίκτυο, με ομιλίες του ιδρυτή του σε όλον τον κόσμο και με εκατομμύρια οπαδούς, θαυμαστές και εθελοντικά ή επαγγελματικά ‘στελέχη’ που παίρνει διαστάσεις ‘φαινομένου’.

Ιδιαίτερα όταν προσχωρούν σ’ αυτό πέρα από διάφορους περίεργους και καλόπιστους απελπισμένους που θέλουν κάπου να ανήκουν και ψάχνουν από κάπου να πιαστούν και σκεπτόμενοι νέοι άνθρωποι που δικαιολογημένα ανησυχούν για τις συνέπειες της παρακμής και την έξοδο από αυτήν δεν μπορεί κανείς να το παρακάμψει, εκτός αν έχει κάποιο λόγο.

Επειδή είμαι κι’ εγώ ένας από όσους ανησυχούν για τις εξελίξεις, αλλά με αναφορά στις ενεργές και αγωνιζόμενες δυνάμεις της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού και όχι σε μια θεοποιημένη τεχνολογία που ως deus machina θα λύσει τα προβλήματα της κοινωνίας-ανθρωπότητας χωρίς την κοινωνία-ανθρωπότητα, θα επιχειρήσω μια καλοπροαίρετη σύντομη προσέγγιση αυτού του «φαινομένου» με βάση τις θέσεις του, όπως αυτές διατυπώνονται στο ‘μανιφέστο’ του Ζακ Φρέσκο και στις διάφορες συνεντεύξεις του και όχι με βάση το τι πιστεύουν τα μέλη και οι οπαδοί του.:

2. Είναι το (ZGM) απολίτικο;

«Το Κίνημα Zeitgeist, δεν είναι ένα πολιτικό κίνημα. Δεν αναγνωρίζει κράτη, κυβερνήσεις, φυλές, θρησκείες ή τάξεις» υποστηρίζει ο δημιουργός του [10].

Αν σωστά αποδίδεται αυτή η θέση, θα πρέπει να διερωτηθούμε τον λόγο για τον οποίο το Zeitgeist Μovement (ZGM) δεν αναγνωρίζει υπαρκτές οντότητες, γιατί άλλο πράγμα είναι να μη συμφωνεί κανείς με κάποιες πραγματικότητες, όπως λ.χ. με ένα κοινωνικό σύστημα ή με μια κυβέρνηση και να θέλει να τα αλλάξει ή και να τα καταργήσει, οπότε κάνει πολιτική, και συνεπώς το ερώτημα είναι γιατί ισχυρίζεται το αντίθετο και άλλο πράγμα είναι να αγνοείς υφιστάμενες, καλώς ή κακώς, πραγματικότητες.

Η άποψή μου είναι πως το ZGM πιστεύει ή έχει λόγους να πιστέψουμε κι’ εμείς πως ο κόσμος μπορεί να αλλάξει χωρίς πολιτική βούληση, δηλαδή χωρίς τους Πολίτες, την Πολιτεία, τον Πολιτισμό και φυσικά την Πολιτική, που τελικά σημαίνει χωρίς την κοινωνία, αλλά αυτό οδηγεί σε λογικές περί ανυπαρξίας της κοινωνίας ως αυτενεργού παράγοντα στο κοινωνικό Γίγνεσθαι, που παραπέμπουν στις αντιδραστικές θεωρίες του August Friedrich von Hayek [11] και της Σχολής του Σικάγο και στις απάνθρωπες πολιτικές της Θάτσερ και του Ρήγκαν που υποστήριζαν πως κοινωνίες δεν υπάρχουν παρά μόνο συμφέροντα, εννοώντας φυσικά τα συμφέροντα του αποικιοκρατικού, του ιμπεριαλιστικού και του παγκοσμιοποιημένου κεφαλαίου. Έτσι το αιώνιο ερώτημα προς απολίτικους, ή δήθεν απολίτικους, αν υπάρχει κάτι που να μην έχει σχέση με την Πολιτική, παραμένει κρίσιμο.

Είναι, λοιπόν, άλλο πράγμα το ZGM να αρνείται, να παραγνωρίζει ή και να θέλει να καταργήσει κάποιες άλλες πραγματικότητες, αλλά τότε το ερώτημα είναι ποιοι είναι αυτοί που αποτελούν αυτό το κίνημα, που δεν αναγνωρίζουν φυλές που τις δημιούργησε η Φύση, κράτη που καλώς ή κακώς τα δημιούργησαν οι ιστορικές συγκυρίες, υποτίθεται οι Λαοί, και κυβερνήσεις που καλώς ή κακώς τις εκλέγουν οι Λαοί;

Άλλωστε, τι σημαίνει δεν αναγνωρίζει τα κράτη, τις φυλές, τις θρησκείες, τις κοινωνικές τάξεις, που αποτελούν δομικά στοιχεία της σημερινής πραγματικότητας, την οποία υποτίθεται και καλώς θέλει να την αλλάξει; Όμως όταν υποστηρίζει πως «τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα στον κόσμο είναι δικό μας δημιούργημα»  [12] εννοώντας όλους εμάς τους εκτός των τειχών της εξουσίας, και όχι του οικονομικού συστήματος της ασύδοτης κερδοφορίας, της απάνθρωπης εκμετάλλευσης των εργαζόμενων, της θανάσιμης καταστροφής της βιόσφαιρας και των καταστροφικών πολέμων, τότε, μετακυλώντας σκόπιμα την ευθύνη στα αποξενωμένα από κάθε δικαίωμα λήψης αποφάσεων άτομα, είναι φανερό πως προσπαθεί να κρύψει τον υπεύθυνο, γι’ αυτή την ζοφερή πραγματικότητα και συνεπώς κάνει πολιτική υπέρ αυτών των συμφερόντων.

Οπότε λογικά προβάλλει το ερώτημα, ποια είναι για το ZGM η κακή πραγματικότητα, με ποιον θα αλλάξει την κακή πραγματικότητα, πώς θα την αλλάξει και για λογαριασμό τίνος θα την αλλάξει, όταν μάλιστα δεν μας λέει ποιος θα είναι ο ρόλος της ίδιας της εργαζόμενης κοινωνίας-ανθρωπότητας στη διαδικασία της αλλαγής, για να συμπεράνουμε ποιος θα είναι ο χαρακτήρας, αλλά και ο νομέας της αλλαγής και ποιος θα είναι ο ρόλος της κοινωνίας στη νέα κατάσταση.

Πάντως, οι ιδιότητες του ‘επιστήμονα, του αυτοδίδακτου κοινωνικού μηχανικού, του βιομηχανικού σχεδιαστή, του συγγραφέα και του μελλοντολόγου’, ακόμα και με τη θεοποίηση της τεχνολογίας δεν φτάνουν για μια τέτοια κοσμογονία, ακόμα και αν πρόκειται ο ‘προφήτης’, ο ‘μεσσίας’ αυτής της ‘περιττής ουτοπίας’, αυτού του καινούργιου, χωρίς τους κοινωνικούς αγώνες, κόσμου, να είναι ο ίδιος ο Jacque Fresco και φυσικά ανεξάρτητα από τις όποιες καλές προθέσεις του που δεν έχουμε λόγο, ούτε έχει και νόημα να τις αμφισβητήσουμε και για τον πρόσθετο λόγο πως κανένας ‘προφήτης’, ή μεσσίας δεν αποκάλυψε ποτέ του τις κακές προθέσεις του’

3. Η θεοποίηση της Τεχνολογίας, σωσίβιο του μανιακού παν-καπιταλισμού

Σ’ ένα κόσμο συνεχόμενου πολέμου, σκοταδισμού, προκατάληψης, αρρώστιας, πείνας και ανέχειας, στον κόσμο της καπιταλιστικής βαρβαρότητας δεν μπορούμε άλλο να είμαστε αδιάφοροι για την τεχνολογία και συνεπώς η επανεκτίμηση του ρόλου της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας στην ανοικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου είναι σήμερα περισσότερο από ποτέ αναγκαία [13], αυτό όμως δεν σημαίνει πως την ανοικοδόμηση αυτού του κόσμου θα πρέπει οι κοινωνίες και γενικότερα η ανθρωπότητα να την εμπιστευθούν στις μηχανές, στα τεχνοκρατικά ιερατεία και στους προφήτες τους, γιατί τότε η εκτροπή σε ένα παγκόσμιο τεχνοφασισμό θα είναι η φυσική κατάληξη της κοινωνικά αναφομοίωτης και ανεξέλεγκτης τεχνολογίας [14].

Κανένας δεν μπορεί να διαφωνήσει με τον Jacque Fresco ότι η ανθρωπότητα έχει φτάσει σε μια εποχή όπου «οι δυνατότητες της επιστήμης και της τεχνολογίας μπορούν να εξασφαλίσουν αφθονία για όλους» [15], αλλά από αυτή την καθολικά αποδεκτή διαπίστωση και αλήθεια, μέχρι την αντίληψη πως «οι υπάρχουσες τεχνολογίες ξεπερνούν κατά πολύ την ανθρώπινη ικανότητα να λαμβάνει δίκαιες και βιώσιμες αποφάσεις που αφορούν την ανάπτυξη και διανομή των φυσικών πόρων»  [16] υπάρχει η μεταφυσική μαθηματίστικη αντίληψη, ή η αφελής ή η πονηρή πρόθεση να βάλουμε την εξέλιξη της κοινωνίας-ανθρωπότητας σε ένα ‘αυτόματο πιλότο’ που θα τον χειρίζεται κάποια τεχνοκρατική ελίτ, ή μια «παγκόσμια διακυβέρνηση» [17], γιατί τάχα, «οι άνθρωποι δεν είναι ακόμα λογικά όντα»  [18] και συνεπώς χρειάζεται να τεθούν υπό τον έλεγχο νέων παγκόσμιων ανθρωποποιμένων και τεχνοκρατών ημιθέων [19].

Βέβαια ο Jacque Fresco, στα πλαίσια της αντίληψής του για μια «οικονομία βασισμένη στους πόρους», εντοπίζει το ιδιωτικοποιημένο μονοπωλιακό και συγκεντρωτικό ενεργειακό σύστημα που στηρίζεται στα ορυκτά καύσιμα ως βασική πηγή της κακοδαιμονίας της ανθρωπότητας, αλλά καταλήγει στη γενική και αφηρημένη επίκληση για ‘δίκαιη κατανομή των ορυκτών καυσίμων’ και τη συμπληρωματική αξιοποίηση των λεγόμενων εναλλακτικών πηγών ενέργειας [20] που και κοστίζουν και δεν λύνουν το ενεργειακό πρόβλημα της ανθρωπότητας, ελπίζοντας πως το ενεργειακό πρόβλημα θα λυθεί από ‘τη σχάση του ουρανίου’ ή την ‘θερμοπυρηνική σύντηξη’ [21].

Και ενώ οραματίζεται ένα σουρεαλιστικό για τη σημερινή καθημαγμένη ανθρωπότητα κόσμο, με μια ιδιαίτερα ενεργοβόρο «αυτοματοποιημένη παγκόσμια οικονομία όπου τα μεγάλα μηχανήματα που θα λειτουργούν με τεχνητή νοημοσύνη θα ανοίγουν διώρυγες…, όπου οι αυτοσυναρμολογούμενες δομές θα αποδειχθούν πρόσφορες και αποτελεσματικές στην κατασκευή βιομηχανικών μονάδων…, τα εργοστάσια θα σχεδιάζονται από ρομπότ για ρομπότ, τα αυτοματοποιημένα συστήματα θα αυτοπρογραμματίζονται…,μέχρι που θα ανατίθενται στις μηχανές όλο και πιο περίπλοκες εργασίες λήψης αποφάσεων για βιομηχανικές, στρατιωτικές και κυβερνητικές υποθέσεις» [22], εν τούτοις αποφεύγει, αδικαιολόγητα για ένα τόσο ‘βαθύ γνώστη της επιστήμης και της τεχνολογίας’, να αναφερθεί στην μοναδική πηγή ενέργειας που όχι μόνο δεν κοστίζει, αλλά επιπλέον δεν ρυπαίνει, είναι ανεξάντλητη και απελευθερώνει τον παραγωγό και χρήστη της σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο από κάθε μορφή ενεργειακής και εξουσιαστικής εξάρτησης, δημιουργώντας τους υλικούς όρους για έναν πραγματικά καινούργιο και καλύτερο κόσμο, για μια αταξική κοινωνία ως κοινωνικό δημιούργημα, χωρίς αφεντικά και παγκόσμιους ηγεμόνες, όπου θα αποφασίζουν αμεσοδημοκρατικά οι αυθεντικοί, οι έστω ‘ατελείς’ άνθρωποι και όχι τα τέλεια ρομπότ της τεχνητής νοημοσύνης [23].

Υπάρχει αναμφίβολα μια τεχνοφοβία  [24] στο μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου είδους και όχι αδικαιολόγητη, αφού ‘οι μηχανές του παίρνουν τη δουλειά’, τον εξουθενώνουν με τους γρήγορους ρυθμούς της ‘κατά σειράν παραγωγής’, τα γνωστά συστήματα του τεϋλορισμού και σταχανοφισμού, μέχρι που του παίρνουν ατομικά, συλλογικά ακόμα και μαζικά τη ζωή, ως όπλα, τανκς, βομβαρδιστικά, πυρηνικές βόμβες, ως χημικά όπλα και τοξικοί ρύποι, αλλά και ως ειρηνικά έργα παραγωγής ηλεκτρισμού με πυρηνική ενέργεια.

Χωρίς μια κοινωνικά υποταγμένη και ταγμένη στην απελευθέρωση από το μόχθο και την εξουσία όλων των ανθρώπων τεχνολογία και χωρίς μια ήπια και σταδιακή εξοικείωση του πληθυσμού με την φιλική στον άνθρωπο και στη Φύση τεχνολογία καμιά απόπειρα καλλιέργειας τεχνοφιλίας δεν μπορεί να αλλάξει την κατάσταση, όσα εντυπωσιακά φουτουριστικά σχέδια και αν παρουσιάσει, όπως κάνει ο Ζακ Φρέσκο με το Venus Project.

Αντίθετα μάλιστα με επιχειρήματα όπως «με την πρόοδο της νανοτεχνολογίας, ίσως μια μέρα να είμαστε σε θέση να οργανώνουμε στιγμιαία την ύλη σε οποιαδήποτε μορφή επιθυμούμε και η αναδημιουργία του γενετικού κώδικα μπορεί να μας επιτρέψει να μειώσουμε ή να εξαφανίσουμε τελείως τις ασθένειες…» [25], γιατί χωρίς μια ουμανιστική αταξική κοινωνία που θα αποφασίζει με ιδιαίτερα ασφαλείς τρόπους για το είδος και τη δόση της αναγκαίας εφαρμοσμένης έρευνας ανάπτυξης, παραγωγής και χρήσης τεχνολογίας, ο εφιάλτης της ανεξέλεγκτης παραγωγής όπλων μαζικής καταστροφής και ρομποτοποίησης των ανθρώπων μεγαλώνει την τεχνοφοβία, γιατί εκείνοι που θα χειρίζονται μια τέτοια δύναμη έξω από τον έλεγχο της κοινωνίας, είναι πιθανότατο ότι θα τη χρησιμοποιήσουν για τον εαυτό τους, την τάξη τους και την εξουσία τους και φυσικά εναντίον των ‘ανθρώπων που γι’ αυτούς δεν θα είναι ακόμα λογικά όντα’, με κατάληξη να επιλέξουν μια μορφή ρομποτανθρώπων που δεν θα διεκδικούν, δεν θα κουράζονται, δεν θα αρρωσταίνουν, θα πολεμούν και θα αλληλοεξοντώνονται, χωρίς να δημιουργούν προβλήματα στην εξουσία των δημιουργών τους.

Εκτιμώ πως ο απόλυτος τεχνοκράτης Ζακ Φρέσκο, ενώ γενικά ξεκινάει από πολλές λογικές διαπιστώσεις και δικαιολογημένες ενστάσεις και καταγγελίες απέναντι στην σημερινή πραγματικότητα, καταλήγει σε ένα ακραίο τεχνοκρατισμό, γιατί δεν τον απασχόλησε ποτέ ή όσο έπρεπε η ανθρωπολογία, η κοινωνική ιστορία και η ιστορία των θεσμών, διαφορετικά δεν θα υποστήριζε, σε αντίθεση με κορυφαίους συμπατριώτες του, αλλά και άλλους επιστήμονες [26], πως «στις πρωτόγονες φυλές, οι άρχοντες και οι βασιλιάδες καθόριζαν το σύνολο των νόμων, των πεποιθήσεων και των εθίμων με στόχο τη στήριξη και την υπεράσπιση των κυρίαρχων ολιγαρχικών ομάδων» [27], γιατί τότε θα γνώριζε πως η ανθρωπότητα στην εκατομμυριόχρονη διαδρομή της έζησε σε συνθήκες απόλυτης αταξικότητας αλληλεγγύης και ελευθερίας, ενώ η ιστορία της ταξικής κοινωνίας αρχίζει με την εμφάνιση της πατριαρχικής οικογένειας της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους εδώ και μόνο 2,5-3 χιλιετίες.

Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που ο Ζακ Φρέσκο δεν αναφέρεται σε κοινωνικά συστήματα και οργανωμένες κοινωνίες, σαν να μην υπάρχουν, αλλά μιλάει γενικά για αφηρημένους ανθρώπους, που ευθύνονται όλοι γενικά και αόριστα για τη φτώχεια, την καταστροφή του περιβάλλοντος, τον πόλεμο, τις καταστροφικές κρίσεις, επειδή είναι ‘τεχνολογικά αναλφάβητοι’ και ‘ατελή λογικά όντα’ και ενώ αποφαίνεται δογματικά πως η «αποτυχία του κομμουνισμού», εννοώντας τον σοβιετικό κρατικοκαπιταλισμό, «δεν διαφέρει από τις δικές μας αποτυχίες» [28], εννοώντας, ως δικές μας τον καπιταλισμό, για να καταλήξει στη σωστή διαπίστωση πως χρειάζεται ένα νέο όραμα, γιατί «όταν δεν υπάρχει όραμα οι άνθρωποι εξαφανίζονται» [29].

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
[1] Ξαναδουλεμένο απόσπασμα από το βιβλίο μου «Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία», ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2012.
[2] The Zeitgeist Movement Global
[3] Zeitgeist Movement στην Ελλάδα
[4] Η επιλογή του αυτοχαρακτηρισμού του Jacque Fresco, ως δημιουργού ενός νέου «ευφυούς σχεδίου κατασκευής ενός καλύτερου κόσμου”, είναι πράγματι ένα τόλμημα, γιατί, όπως γνωρίζουμε, όλοι οι σκοταδιστές δέχονται και επιβάλλουν μάλιστα βίαια, την άποψη πως το ευφυές σχέδιο κατασκευής του κόσμου έγινε μια φορά από κάποιον υποτιθέμενο θεό, οπότε λογικό είναι το ερώτημα αν ο Jacque Fresco θεωρεί πως είναι ένας καινούργιος θεός που αμφισβητεί το παλιό ‘ευφυές σχέδιο’ και θέλει να διορθώσει τον κόσμο του παλιού κατασκευάζοντας το δικό του.
[5] Βλέπε την ελληνική έκδοσή του με τον τίτλο: Φρέσκο Ζακ, Ό,τι αξίζει δεν κοστίζει, ΕΚΔΟΣΕΙΣ PANGEA, Αθήνα 2011.
[6] Βλ. Καθημερινή, 24.9.2010
[7] http://adesmeytos-typos.blogspot.com/2010/08/blog-post_14.html
[8] http://www.zougla.gr/page.ashx?pid=2&aid=152297&cid=40
[9] Fresco Jacque, «Σχεδιάζοντας το μέλλον», συνέντευξη στον Άρη Κολομβάτσο, Αδέσμευτος Τύπος, Σάββατο 14.8.2010, http://adesmeytos-typos.blogspot.com/2010/08/blog-post_14.html
[10] http://adesmeytos-typos.blogspot.com/2010/08/blog-post_14.html
[11] Λάμπος Κώστας, Η κατάρα του Hayek και η ελληνική τραγωδία, στο: http://infonewhumanism.blogspot.gr/2010/05/blog-post.html
 [12] Φρέσκο Ζακ, Ό,τι αξίζει δεν κοστίζει, ΕΚΔΟΣΕΙΣ PANGEA, Αθήνα 2011, σελ. 7.
[13] Περισσότερα στο: Feenberg Andrew, Critical Theory of Technology, New York: Oxford University Press, 1991.
[14] Βλέπε σχετικά, Λάμπος Κώστας, Ποιος φοβάται το υδρογόνο;, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2013.
[15] Φρέσκο Ζακ, Ό,τι αξίζει δεν κοστίζει.., ό. π., σελ. 18.
[16] Ό. π., σελ. 18.
[17] Ό. π., σελ. 73
[18] Ό. π., σελ. 37.
[19] «Είναι τελείως ασήμαντο αν οι πολίτες του κόσμου μπορούν να κατανοήσουν τη σημασία μιας τέτοιας αλλαγής. Αυτό που χρειάζεται και είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι να αντιληφθεί τη σημασία αυτών των αλλαγών ένας ικανοποιητικός αριθμός παγκόσμιων ηγετών», ό. π., σελ. 49.
[20] Ό. π., σελ. 76 και 121 κ. επόμενες.
[21] Ό. π., σελ. 122.
[22] Φρέσκο Ζακ, Ό,τι αξίζει δεν κοστίζει.., ό. π., σελ. 95.
[23] Λάμπος Κώστας, Ποιος φοβάται το…, ό. π.
[24] Φρέσκο Ζακ, Ό,τι αξίζει δεν κοστίζει.., ό. π., σελ. 141 κ. επ.
[25] Ό. π., σελ. 104.
[26] Morgan Lewis Henry, Η αρχαία κοινωνία, Αναγνωστίδης, Αθήνα χ.χ. Morgan J., (Jacques de), Η πρωτόγονη κοινωνία. Μελέτη πάνω στη γενική προϊστορία της ανθρωπότητας, Αναγνωστίδης, χ.χ. Boas Franz, Η σκέψη του πρωτόγονου ανθρώπου και η πρόοδος του πολιτισμού, PRINTA, Αθήνα 2009, Balandier George, Πολιτική Ανθρωπολογία, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα 1967, Γιούντμπερν Τζέημς, Εξισωτικές κοινωνίες, στο: Κοινωνίες μοιράσματος, Πολιτειακές Εκδόσεις, Αθήνα 2009. Zinn Howard, Ιστορία του λαού των Ηνωμένων Πολιτειών. Μια κοινωνική ιστορία της Αμερικής από την εποχή του Κολόμβου ως τις αρχές του 21ου αιώνα, Αιώρα, Αθήνα 2008. Polanyi Karl, The Great Transformation. Politische und Ökonomische Ursprünge von Gesselschaften und Wirtschaftssystemen, EUROPAVERLAG, 1977, Σάλινς Μάρσαλ, Η πρωταρχική κοινωνία της αφθονίας, στο: Κοινωνίες Μοιράσματος, Πολιτειακές Εκδόσεις, Αθήνα 2009, Levi-Stauss Claude, Η ανθρωπολογία και τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου, ΠΑΤΑΚΗΣ, Αθήνα 2012.
[27] Φρέσκο Ζακ, Ό,τι αξίζει δεν κοστίζει.., ό. π., σελ. 115.
[28] Ό. π. σελ. 194.
[29] Ό. π., σελ. 195.