Η μαρτυρία του Λουκά Καστανάκη για το κολαστήριο της Μακρονήσου

Η μαρτυρία του Λουκά Καστανάκη για το κολαστήριο της Μακρονήσου, του “πρότυπου Σχολείου για (την) ηθική αναμόρφωση” του Εαμικού κινήματος

Μακρόνησος, “πρότυπο Σχολείο για ηθική αναμόρφωση: Η παροιμιώδης και απίστευτα υποκριτική φράση του Π. Κανελλόλουλου, υπουργού των Στρατιωτικών το 1949, για το κολαστήριο της Μακρονήσου γράφτηκε για πρώτη φορά σε απάντηση τηλεγραφήματος διαμαρτυρίας του Γάλλου μυθιστοριογράφου Φρανσουά Μωριάκ

Γράφει ο Δημήτρης Δαμασκηνός

1“Νταχάου και Μακρόνησος τα δύο έναν είναι
εζύγισαν και ετέρεσαν Μακρόνησος βαρύνει”,
λαϊκό Ποντιακό τραγούδι για τη Μακρόνησο,
από Πόντιους εξόριστους

Όπως είναι γνωστό, το κολαστήριο της Μακρονήσου ιδρύθηκε στις 3 του Απρίλη του 1947 1, με σκοπό τη συγκέντρωση των κομμουνιστών, αριστερών και προοδευτικών νέων για την αναμόρφωσή τους σε «εθνικόφρονες» πολίτες και πειθήνια όργανα του καθεστώτος. Παράλληλα, η Μακρόνησος θα λειτουργούσε και ως χώρος συγκέντρωσης των πολιτικών κρατουμένων, ιδιαίτερα των πιο επικίνδυνων για το καθεστώς, με πρώτη προτεραιότητα αυτούς που κρατούνταν σε φυλακές οι οποίες βρίσκονταν κοντά στις εμπόλεμες περιοχές. Το εν λόγω στρατόπεδο φτιάχτηκε με τη βοήθεια και καθ’ υπόδειξη του «συμμαχικού» παράγοντα, δηλαδή των Αμερικανών και των Βρετανών 2.

Για την ιστορία ας σημειωθεί επίσης πως η Μακρόνησος άνοιξε τις πύλες της στις 26 Μάη 1947, όταν άρχισαν να μεταφέρονται εκεί, από άλλες στρατιωτικές μονάδες, οι πρώτοι «επικίνδυνοι» στρατιώτες. Σιγά-σιγά δημιουργήθηκαν τρία Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (Α’ ΕΤΟ, Β’ ΕΤΟ και Γ’ ΕΤΟ), ενώ οι ύποπτοι για το καθεστώς έφεδροι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί σχημάτισαν ξεχωριστό τάγμα. Στη συνέχεια μεταφέρθηκαν εκεί και οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ), όπου κρατούνταν οι υπόδικοι στρατοδικείων, οι αξιωματικοί του ΕΛΑΣ καθώς και οι αξιωματικοί που έλαβαν μέρος στο κίνημα της Μέσης Ανατολής. Από τον Ιούλη του 1948 άρχισαν να μεταφέρονται στη Μακρόνησο και πολιτικοί εξόριστοι που κρατούνταν στα νησιά του Αιγαίου.

Βαθμηδόν η Μακρόνησος έγινε το υπ’ αριθμόν 1 κέντρο μέσα από το οποίο η κυβέρνηση των Αθηνών με την επίνευση των Άγγλων και των Αμερικάνων «συμμάχων» της επιχειρούσε με πρωτοφανή βασανιστήρια να σπάσει το ηθικό των δεσμωτών αγωνιστών, να τους επιβάλει να αποκηρύξουν το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, τις άλλες οργανώσεις της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης και φυσικά το ΚΚΕ, να τους μετατρέψει, εφόσον ήταν δυνατόν, σε πειθήνια όργανά του ή να τους εξοντώσει ηθικά και σωματικά. Εστάλησαν εκεί έφηβοι, ανήλικα παιδιά ακόμα και κάτω των 10 ετών, τρόφιμοι αναμορφωτηρίων όπως αυτού της Κηφισιάς. Λίγο αργότερα το νησί έγινε τόπος συγκέντρωσης και για τις εξόριστες γυναίκες [βλ. και Μενέλαος Λουντέμης, Είμαι καλά (1949)].

Διαφορετική βέβαια ήταν η εικόνα για το… κολαστήριο της Μακρονήσου που ήθελε να διαδώσει μέσω του τύπου, ιδιαίτερα προς τη διεθνή κοινή γνώμη η κυβέρνηση των Αθηνών. Το… «αναμορφωτικό έργο» της, άλλωστε, επαινέθηκε και από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, υπουργό Στρατιωτικών το 1949 που είχε -επί λέξει- δηλώσει: «Θεωρώ καθήκον μου να εξάρω την εμπνευσμένη πρωτοβουλία του προκατόχου μου υπουργού κ. Στράτου και του τότε Αρχηγού Επιτελείου αντιστράτηγου Γεώργιου Βεντήρη οι οποίοι εις πείσμα όλων των συκοφαντών και αντιδράσεων οργάνωσαν το υπέροχον αυτό σχολείον εθνικής μετάνοιας και αναβαπτίσεως των ασώτων υιών της Ελλάδος, ως και την διοικητική και εκπαιδευτική ικανότητα του αντισυνταγματάρχη κ. Μπαϊρακτάρη και των αμέσων βοηθών του. Το έργον της Μακρονήσου αναγνωριζόμενον διεθνώς ως παράδειγμα και πρότυπον άξιον μιμήσεως εις όλας τας ελευθέρας χώρας του κόσμου αποτελεί τίτλο τιμής δι’ όσους οι οποίοι συνέβαλαν και συμβάλλουν εις την πραγματοποίηση του».

2Αυτή η παροιμιώδης και απίστευτα υποκριτική φράση, πως αποτελεί δηλαδή η Μακρόνησος “πρότυπο σχολείο για ηθική αναμόρφωση” (!!!), πριν διατυπωθεί με την πιο μεγάλη επισημότητα στις εφημερίδες της εποχής, για πρώτη φορά γράφτηκε από τον Π. Κανελλόπουλο, σε μια ιδιωτική επιστολή: Συγκεκριμένα γράφτηκε στην επιστολή-απάντηση στο τηλεγράφημα διαμαρτυρίας που του είχε στείλει ο Γάλλος μυθιστοριογράφος και μετέπειτα νομπελίστας Φρανσουά Μωριάκ. Με περισσό θράσος και υποκρισία το 1949 ο υπουργός τον Στρατιωτικών καλεί τον Γάλλο συγγραφέα να επισκεφθεί τη Μακρόνησο για να σχηματίσει προσωπική γνώμη και να κρίνει μόνος του…

Αυτή την πληροφορία διασώζει ο Γιώργος Καραντώνης στον πρόλογο του αυτοβιογραφικού αφηγήματος-χρονικού του Λουκά Καστανάκη: “Ο Ξερός βράχος” που εξέδωσε στην Αθήνα το 1987. Παραθέτουμε το σύντομο απόσπασμα του προλόγου στο οποίο ο Γιώργος Καραντώνης την επιβεβαιώνει και στη συνέχεια παραθέτει ένα γράμμα του Λουκά Καστανάκη προς τη γυναίκα του Μίλη, γραμμένο στον Αη Στράτη στις 30 Ιουλίου 1950, αμέσως μετά τη μεταφορά του από τη Μακρόνησο, για να καταδείξει την ψευτιά και την υποκρισία των κυβερνητικών τότε παραγόντων:

3[…] Αξίζει να σημειωθεί εδώ, αφού δεν είναι πολύ γνωστό, πως η “αθάνατη” παρομοίωση” του Παναγιώτη Κανελλόπουλου για τη Μακρόνησο ως “πρότυπο σχολείο για ηθική αναμόρφωση” (!!!), έγινε με αφορμή ακριβώς το Λουκά Καστανάκη και το Δημήτρη Φωτιάδη. Ο Δημήτρης Φωτιάδης ήταν πολύ φίλος με το Λουκά Καστανάκη και ο τελευταίος συνεργάστηκε στενά μαζί του στα “Νεοελληνικά Γράμματα”. Να τι γράφει ο Δημήτρης Φωτιάδης στο δεύτερο τόμο των “Ενθυμημάτων” του (Κέδρος 1983) για την εξορία, στην οποία ήταν μαζί με το Λουκά Καστανάκη, στον Εύδηλο της Ικαρίας στην αρχή, στη Μακρόνησο αργότερα:

“Εύδηλος (σελ. 340)… Ο Λουκάς Καστανάκης, με την απέραντη καλοσύνη του, μ’ αγκαλιάζει, φιλιόμαστε.
-Έλα, έλα, Δημήτρη, στην κάμαρά μου να σε φιλέψω.
Ανοίγει το παράθυρο. Αντικρίζω να στραφτοκοπά το Αιγαίο. Η Άσπρη Θάλασσα. Τί ομορφιά. Μεμιάς ξεκουράστηκε η ψυχή μου. Αυτό, αναρωτήθηκα, είταν η εξορία; Πίσω όμως έχει η αχλάδα την ουρά.
Ο Λουκάς είχε μείνει χρόνια στη Ρωσία. Όλες από τα ρωσικά οι μεταφράσεις που δημοσίεψα στα “Ελεύθερα Γράμματα” καθώς και άρθρα για τους μεγάλους Ρώσους κλασικούς, είταν δικά του. Με την απέραντη αισιοδοξία του είταν σίγουρος πως η χωροφυλακή θα με κρατούσε στον Εύδηλο”.

Εδώ προφανώς πρόκειται για μια μικρή παραδρομή. Ο Λουκάς Καστανάκης κυρίως συνεργάστηκε με τα “Νεοελληνικά Γράμματα” που έβγαζε ο Δημήτρης Φωτιάδης πριν από τον πόλεμο, επί Μεταξά, και όχι στα “Ελεύθερα Γράμματα” που έβγαζε μετά τον πόλεμο. Και συνεχίζει ο Δημήτρης Φωτιάδης στις σελίδες 353 και 354 του ίδιου βιβλίου, για τη Μακρόνησο πια, όπου βρισκόταν με το Λουκά Καστανάκη.

Φρανσουά Μωριάκ-Π. Κανελλόπουλος

Ο Φρανσουά Μωριάκ, Γάλλος μυθιστοριογράφος και ακαδημαϊκός τότε. Πιο ύστερα, το 1952, τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ της λογοτεχνίας. Τα περισσότερα και πιο γνωστά έργα του έχουν υπόβαθρο την αγροτιά του τόπου του. Δεν είταν αριστερός. Όταν ο Αντρέ Μιραμπέλ και ο Θράσος Καστανάκης του παρουσίασαν την τραγωδία της Μακρονήσου δε δίστασε να στείλει τηλεγράφημα διαμαρτυρίας στον Π. Κανελλόπουλο, ρωτώντας ιδιαίτεςρα ποιά η τύχη του Λουκά Καστανάκη (αδελφού του Θράσου) και η δική μου. Ο Κανελλόπουλος του απαντά με τούτο εδώ το γράμμα:

“Αγαπητέ κ. Φρανσουά Μωριάκ,
Απαντώντας στο τηλεγράφημά σας με ημερομηνία 7 Δεκεμβρίου 1949, έχω την τιμή να σας γνωρίσω τα εξής:
Οι κ.κ. Λουκάς Καστανάκης και Δημήτριος Φωτιάδης είναι εξαίρετα στην υγεία τους και ανήκουν στην 2η Ομάδα της Μακρονήσου (Σχολή για τους πολίτες).
Τους συμπεριφέρονται με εξαιρετικά πολιτισμένο τρόπο, όπως άλλωστε και σ’ όλους τους άλλους που βρίσκονται σ’ αυτό το πρότυπο σχολείο για ηθική αναμόρφωση.
Είμαι εξαιρετικά ευτυχισμένος που μπορώ να σας πληροφορήσω πως το Σχολείο της Μακρονήσου είναι ανοιχτό για όποιον θέλει να το επισκεφτεί και πιστέυω πως η Μακρόνησος θα τιμηθεί από την επίσκεψή σας, κατά την οποία θα έχετε τη δυνατότητα να σχηματίσετε προσωπική γνώμη γι’ αυτό το πρότυπο Σχολείο και να κρίνετε μόνος σας για το έργο ηθικής αναμορφώσεως που συνετελείται εκεί.
Ευαρεστηθείτε, κύριε Φρανσουά Μωριάκ, να δεχτείτε την έκφραση της εξαιρετικής μου εκτιμήσεως.

Π. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, Υπουργός των Στρατιωτικών
23 Δεκεμβρίου 1949″

Ο Μωριάκ απαξιεί ν’ απαντήσει σ’ αυτό το γράμμα ψευτιάς και ντροπής. Δημοσιεύει στην πασίγνωστη συντηρητική εφημερίδα “FIGARO” το τηλεγράφημα που έστειλε στον Κανελλόπουλο, την απάντηση που πήρε απ΄΄ο αυτόν και προσθέτει:

image001“Είναι σημαντικόν ότι ο κ. Κανελλόπουλος μας διαβεβαιώνει προσωπικά πως οι κ.κ. Λουκάς Καστανάκης και Δημήτριος Φωτιάδης είναι εξαίρετα στην υγεία τους. Παρ’ όλα αυτά είναι παράξενο πως χρειάστηκε να κλειστούν σε “Σχολείο ηθικής αναμόρφωσης” αξιότιμοι και ηλικιωμένοι άνθρωποι που ο ένας τους, διευθυντής φιλολογικού περιοδικού, είναι μεταφραστής του “Συμπόσιου” του Πλάτωνος.

Όσο για την πρόσκληση που μου κάνανε να επισκεφθώ αυτήν την θαυμάσια Μακρόνησο, ο κ. Λουί ντε Βιλφός μου στέλνει ένα άρθρο του κ. Ντάβινσον, παλιού αρθρογράφου των “Τάϊμς”, στο “Νιου Στέητσμαν άντ Νέϊσον” της 7ης Ιανουαρίου. Ο κ. Ντάβινσον αφηγείται πως επισκέφθηκε τη Μακρόνησο και από την αφήγησή του βγαίνει πως οι αρχές του έδειξαν μόνο το μέρος του στρατοπέδου που μένουν οι “ανανήψαντες”, ενώ στα βορειοανατολικά του νησιού είναι συγκεντρωμένοι, με ιδιαίτερο καθεστώς, οι “αμετανόητοι”. Ναι, νομίζω πως είναι περιττό να κάμω το ταξίδι.

Φρανσουά Μωριάκ
(Βλέπε εφημερίδα “Μάχη”, 22/01/1950 και “Ιστορία της Μακρονήσου”, του Ν. Μάργαρη, τόμ. β’, σελ. 609)

Τί μπορεί να προσθέσει κανείς σε όλα αυτά; Μόνο τούτο: Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος υπήρξε προσωπικός φίλος του Λουκά Καστανάκη!!! (Άμα έχεις τέτοιους φίλους, τί τους θέλεις τους εχθρούς;). Τα σχόλια περιττεύουν νομίζω.
Απέναντι σε τόση υποκρισία και ψευτιά, την καλύτερη απάντηση τη δίνει ο Λουκάς Καστανάκης σε ένα γράμμα του προς τη γυναίκα του Μίλη, γραμμένο στον Άϊ-Στράτη στις 30 Ιουλίου 1950, αμέσως μετά τη μεταφορά του από τη Μακρόνησο εκεί όπου παρέμεινε άλλο ένα χρόνο περίπου εξόριστος. Γράφει:

image002“… Λοιπόν πρέπει να ξέρεις ότι είναι απερίγραφτο ευτύχημα ότι ξεκολλήσαμε από την καταραμένη Μακρόνησο! Μολονότι τον τελευταίο καιρό μας φέρνουνταν αρκετά καλά, ωστόσο ήτανε τρομερό να ζει κανείς στον καταραμένο τόπο όπου ακατάπαυστα πηδούσανε στη μνήμη μας, το σκοτάδι της εξορίας μας, τα φαντάσματα τα τρομερά, οι κίνδυνοι, τα εγκλήματα, τα βασανιστήρια και το θανατερό καρτέρι. Δεν θέλω να πειράξω τα νεύρα κανενός και πολύ λιγότερο τα δικά σας -ένα όμως σας λέγω- και κρατήστε το ακόμη μέσα σας (μην το λέτε σε κανέναν άλλο)- πως ό,τι κι αν διαβάσατε σε διάφορα φύλλα, δεν αγγίζει την τρομερή πραγματικότητα. Δεν είναι θέαμα από τα συνηθισμένα π.χ. να βλέπεις αυτοκίνητα φορτηγά να φορτώνουν, να στοιβάζουν παλικάρια σαν το κρύο το νερό, με σπασμένες σπονδυλικές στήλες, χέρια, πόδια και τρελούς (μαζί με τους πρώτους), ο ένας να τινάζει το κεφάλι του, ο άλλος το κορμί του, και να τον κρατάνε, ή να το κρατάει και μόνος του πολλές φορές, για να μην του φύγει!… (-κι αυτό το λέει η καθαρεύουσα “τρόμος κεφαλής” !-) και να τυς οδηγούν από χαράδρα σε χαράδρα για να τους κρύψουν απο τα μάτια καμιάς επίσημης ή δημοσιογραφικής ή άλλης “πολιτισμένης” επιτροπής που θα περνούσε από το καταραμένο εκείνο νησί, και να βλέπεις αυτούς τους βασανισμένους ανθρώπους, την κηδεία αυτή των ζωντανών πτωμάτων, να οδηγιέται στην απόκρυψη, και τα αληθινά παλικάρια με τις στριμμένες σπονδυλικές στήλες, καμπουριασμένα, να κρατιούνται μολις μόλις πάνω στις πλάτες των τρελών, και να τους τινάζει το τρελό φορτηγό και να τους τινάζουν οι τρελές πλάτες… Και γύρω οι δήμιοι, οι λεγόμενοι “Αλφαμίτες” δηλαδή Άλφα Μί (ΑΜ = Αστυνομία Μακρονήσου) με τις άσπρες ζώνες -που ευτυχώς έμειναν στη Μακρόνησο- να τους φυλάγουν άγριοι, γεμάτοι φοβέρες και τρομάρες…”

(Βλ. τον πρόλογο του Γιώργου Καραντώνη στο αυτοβιογραφικό αφήγημα-χρονικό του Λουκά Καστανάκη, Ο Ξερός Βράχος, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1987, σελ. 11-14).

Σημειώσεις-Παραπομπές:

1. Η ημερήσια διαταγή του διοικητή του Στρατοπέδου Συνταγματάρχη Πυροβολικού Γ. Μπαϊρακτάρη στις 3 του Απρίλη του 1949 ανάμεσα στ’ άλλα έλεγε: «Η σημερινή ημέρα είνε η δευτέρα επέτειος της Ιδρύσεως της Δ)σεως ΓΕΣ)ΒΧΙ. Σαν σήμερα (03/0.4/47) ο τότε Αρχηγός ΓΕΣ και Γενικός Επιθεωρητής του Στρατού Στρατηγός κ. Βεντήρης με εκάλεσε και μου έδωσε την εξής επί λέξει Διαταγήν: «θά μου συγκρότησης μίαν Διεύθυνσιν του ΓΕΣ η οποία θα ασχοληθή με τα εξής θέματα:
α) Συγκέντρωσις και οργάνωσις Ταγμάτων Σκαπανέων, διάθεσις των ανδρών αυτών εις διαφόρους επωφελείς απασχολήσεις και προσπάθεια επαναφοράς αυτών εις τους σκοπούς της Φιλτάτης Πατρίδος.
β) Συνεννόησις μετά των αρμοδίων πολιτικών αρχών επί της σκοπιμότητος αποσυμφορήσεως των πολιτικών φυλακών, ιδία των ζωνών επιχειρήσεων» Δεν είχα ακόμη αρχίσει την προεργασία όταν, δύο ημέρας, με εκάλεσε o τότε Υπουργός των Στρατιωτικών κ. Γ. Στράτος και μου είπε τα εξής: «Ελάβατε μίαν διαταγήν από τον Στρατηγόν κ. Βεντήρην. Πάνω σ’ αυτό αποδίδω εξαιρετικήν σημασίαν». «Ο,τι μου ζητήσετε θα το έχετε» Το τι έγινε μέσα στο βραχύ διάστημα της διετίας, που διέρρευσε δεν είνε εύκολον να συνοψισθή μέσα σε λίγες γραμμές. Βέβαιον είνε ότι η Μακρόνησος υπερέβη τας προσδοκίας και ελπίδας ακόμη εκείνων που την οραματίσθηκαν…»… (βλ. «Σκαπανεύς Μακρονήσου», τεύχος Μαΐου 1949, σελ. 28).

2. Ίσως αυτός είναι και ο λόγος που ενώ έχουν περάσει από τότε πάνω από 60 χρόνια, το ουσιώδες αρχειακό υλικό που συνόδευε τη ζωή του στρατοπέδου παραμένει μυστικό επτασφράγιστο. (Για το ζήτημα των αρχείων του στρατού αναφορικά με τη Μακρόνησο βλ.: Γ. Πετρόπουλου: Η Σκανδαλώδης λογοκρισία των στρατιωτικών αρχείων, στο συλλογικό έργο: Μακρόνησος – Ιστορικός τόπος, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, τόμος Α’, Αθήνα 2002, σελ. 677–684).

Δείτε ακόμα:

Λουκάς Καστανάκης, Έμαθε ρωσικά στον Καζαντζάκη

Λουκάς Καστανάκης, “Παιδιά καλών οικογενειών”

Τα πέτρινα χρόνια του Μάνου Κατράκη στον πόλεμο και τις εξορίες

Μια σχετικά άγνωστη μαρτυρία για τον Μάνο Κατράκη στη Μακρόνησο

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Current ye@r *