Ο Μπρεχτ και τ’ αγκάθια του

Πηγή: Πέτρος Γιώτης – ΚΟΝΤΡΑ

Στη στήλη ΚΟΝΤΡΕΣ της εφημερίδας μας δημοσιεύτηκε προχθές σχόλιο με τίτλο Ο Μπρεχτ και ο αστικός κόσμος, απ’ αφορμή ποίημα του Μπρεχτ, που μπήκε ως «θέμα» στις πανελλαδικές εξετάσεις. Στο σχόλιο περιλαμβάνονται τα εξής σοφά λόγια του Χανς Αϊσλερ:

«Οταν μιλάμε για τον Μπρεχτ, είμαστε σε θέση μάχης, ιδιαίτερα στις καπιταλιστικές χώρες. Αγωνιζόμαστε για τον Μπρεχτ. Είναι αναγκασμένοι να καταπιούν τον Μπρεχτ και δεν πρέπει να τους επιτρέψουμε να τον καταπιούν παρά μονάχα ολόκληρο, μαζί με τ’ αγκάθια».

Ο Χανς Αϊσλερ (1898-1962) δεν είναι «τυχαία περίπτωση». Χωρίς ίχνος υπερβολής θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «ο Μπρεχτ της μουσικής». Ο καλύτερος μαθητής (και βοηθός) του Σένμπεργκ, ήρθε σε σύγκρουση με το δάσκαλό του για πολιτικούς λόγους. Ο κομμουνιστής Αϊσλερ κατηγορούσε τον Σένμπεργκ για «μικροαστικό ελιτισμό» και ο Σένμπεργκ κατηγορούσε τον μαθητή και συνάδελφό του πλέον για  «γελοιωδώς επαναστατικές» απόψεις (αν και η αμοιβαία μουσική εκτίμηση του ενός για τον άλλο παρέμεινε μέχρι το τέλος). Ισως έχουμε άλλη φορά την ευκαιρία να αναφερθούμε στο τεράστιο και σπουδαίο μουσικό έργο και τα θεωρητικά συγγράμματα του Αϊσλερ (παρά το ανελέητο κυνηγητό, τις στερήσεις και τις κακουχίες που υπέστη).

Εδώ σημειώνουμε μόνο την ξεχωριστή σημασία που έχουν αυτά τα λίγα σοφά λόγια του Αϊσλερ για το έργο του Μπρεχτ και τη λειτουργία του στις καπιταλιστικές χώρες. Γιατί ο Αϊσλερ ήταν από τους ελάχιστους (ίσως ο δεύτερος μετά τη Χελένε Βάιγκελ) που ήξερε σε βάθος τον Μπρεχτ και το έργο του, καθώς συνδέονταν με στενή φιλία και συνεργάζονταν συνεχώς από τα μέσα της δεκαετίας του ’20 μέχρι το θάνατο του Μπρεχτ το 1956 (και μετά απ’ αυτόν, καθώς ο Αϊσλερ ολοκλήρωσε ένα θεατρικό και αρκετά τραγούδια που είχαν μείνει στη μέση).

Berlin Sitzung des vorbereitenden Ausschusses der Akademie der Künste der DDR, am 21.03.1950 an der der Schriftsteller, Dichter und Regisseur Bertold Brecht (rechts) und der Komponist Hanns Eisler teilnahm. U.B.z.: den Dichter und Regisseur Bertolt Brecht und den Komponisten Hanns Eisler.

Τι λέει ο Αϊσλερ; Οτι οι αστοί είναι αναγκασμένοι να αναγνωρίσουν το έργο του Μπρεχτ, δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς. Ομως θα προσπαθήσουν να το απογυμνώσουν από το επαναστατικό του περιεχόμενο. Κι αυτό δεν πρέπει να τους επιτραπεί.

Μια τέτοια προσπάθεια παρουσίασης του Μπρεχτ «χωρίς τ’ αγκάθια» συνιστά το «θέμα» των πανελλαδικών εξετάσεων στα Νέα Ελληνικά των ΕΠΑΛ (Επαγγελματικά Λύκεια) με το ποίημα του Μπρεχτ, καθώς το ενέταξαν στο πλαίσιο της υποστήριξης του… «εθελοντισμού», προσπαθώντας να παρουσιάσουν τον Μπρεχτ σαν οπαδό των… ΜΚΟ.

Ας δούμε καταρχάς το ποίημα του Μπρεχτ:

ΚΑΤΑΦΥΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΥΧΤΑ

Ακούω πως στη Νέα Υόρκη

Στη γωνιά της 26ης Οδού και του Μπροντγουαίη

Στέκει ένας άντρας κάθε βράδυ τους μήνες του χειμώνα

Και στους άστεγους που μαζεύονται βρίσκει ένα καταφύγιο για τη νύχτα

Κάνοντας εκκλήσεις στους διαβάτες.

Ο κόσμος έτσι δε θ’ αλλάξει

Δε θα καλυτερέψουνε ανάμεσα στους ανθρώπους οι σχέσεις

Δε συντομεύει έτσι η εποχή της εκμετάλλευσης.

Μα ωστόσο λίγοι άνθρωποι βρίσκουνε καταφύγιο για τη νύχτα

Για μια νύχτα τους φυλάγεις απ’ τον άνεμo

Το χιόνι που προορίζονταν γι’ αυτούς πέφτει στο δρόμο.

Σαν διαβάσεις τούτο ‘δω, μην κλείσεις το βιβλίο, άνθρωπε.

Λίγοι άνθρωποι βρίσκουνε καταφύγιο για τη νύχτα

Για μια νύχτα τους φυλάγεις απ’ τον άνεμο

Το χιόνι που προορίζονταν γι’ αυτούς πέφτει στο δρόμο.

Μα ο κόσμος έτσι δε θ’ αλλάξει

Δε θα καλυτερέψουνε ανάμεσα στους ανθρώπους οι σχέσεις

Δε συντομεύει έτσι η εποχή της εκμετάλλευσης. 

(Μπέρτολτ Μπρεχτ, Ποιήματα, μετάφραση και πρόλογος Νάντια Βαλαβάνη, Σύγχρονη Εποχή, τέταρτη έκδοση, 1992)

Ο Μπρεχτ έγραψε το συγκεκριμένο ποίημα γύρω στα 1931. Η εισαγωγή παραπέμπει στο μυθιστόρημα του Αμερικανού Θίοντορ Ντράιζερ «Αδερφή Κέρι», γραμμένο το 1900 και μεταφρασμένο στα γερμανικά το 1929. Ο Μπρεχτ θεωρούσε τον νατουραλιστή Ντράιζερ εκπρόσωπο της «ψυχαγωγικής λογοτεχνίας», αλλά κατά την πάγια συνήθειά του αντλούσε θέματα και απ’ αυτή τη λογοτεχνία για να τα «ανοικειώσει», δηλαδή για να ανατρέψει τον τρόπο παρουσίασής τους, ώστε να αποκαλυφθεί η ουσία των πραγμάτων και να διαγραφεί η ανάγκη της ανατροπής τους.

Πρέπει να σημειωθεί πως την ίδια περίοδο (1929-1931) ο Μπρεχτ γράφει την «Αγία Ιωάννα των σφαγείων», το πρώτο έργο στο οποίο εκθέτει ολοκληρωμένη την άποψή του για το επικό-διαλεκτικό θέατρο (εννοείται πως αυτή την άποψη δεν έπαψε ποτέ να τη συμπληρώνει και να την τροποποιεί, διατηρώντας αναλλοίωτο τον αισθητικό-ιδεολογικό πυρήνα της). Θέλοντας να γράψει αυτό το έργο και να κατανοήσει τη λειτουργία καπιταλιστικών θεσμών όπως το χρηματιστήριο αγροτικών εμπορευμάτων στις ΗΠΑ, ο Μπρεχτ -ήδη μαρξιστής- διαβάζει εντατικά το «Κεφάλαιο» του Μαρξ και βρίσκει σ’ αυτό όλες τις απαντήσεις που δεν μπορούσε να βρει με εμπειρικό τρόπο. Ενδέχεται να προόριζε αυτό το ποίημα για το συγκεκριμένο έργο ή να το έγραψε εμπνεόμενος από το βασικό θέμα της «Αγίας Ιωάννας». Και τα δύο, πάντως, και το θεατρικό και το ποίημα, εκφράζουν την ίδια προβληματική. Ασκούν μια ανελέητη κριτική σε κάθε μορφή φιλανθρωπίας, η οποία -ακόμη κι όταν ασκείται από έντιμους και καλοπροαίρετους ανθρώπους- δεν αποτελεί παρά ένα απατηλό συμπλήρωμα της καπιταλιστικής βαρβαρότητας.

Οπως και το θεατρικό, που τοποθετείται στο Σικάγο της μεγάλης κρίσης, έτσι και το ποίημα τοποθετείται στις ΗΠΑ την ίδια εποχή. Νέα Υόρκη, γωνία 26ης και Μπροντγουέι, στην καρδιά του εμπόριου. Η Αμερική δεν είναι η Γη της Επαγγελίας, είναι η κοιτίδα της κρίσης και των εξαθλιωμένων αστέγων. Κι ένας άνθρωπος απευθύνεται στους διαβάτες, ζητώντας τους να πάρουν έναν άστεγο για μια βραδιά στο σπίτι τους.

Ακολουθεί το «οικείο» (δεύτερη στροφή, με έξι στίχους): ο κόσμος έτσι δε θ’ αλλάξει, δε θα καλυτερέψουν οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, δεν συντομεύεται έτσι η εποχή της εκμετάλλευσης: αυτά τα λένε οι κομμουνιστές. Ομως λίγοι άνθρωποι (με τους πολλούς τι γίνεται;) θα βρουν καταφύγιο για μια νύχτα (τις άλλες νύχτες;): αυτά τα λένε οι φιλάνθρωποι (σήμερα οι διάφορες ΜΚΟ του «εθελοντισμού», που έχουν αντικαταστήσει τις παλιές θρησκευτικές φιλανθρωπικές οργανώσεις, που έχουν κι αυτές εκσυγχρονιστεί και δουλεύουν ως ΜΚΟ).

Αν το ποίημα τελείωνε εδώ, ο Μπρεχτ θα ήταν ένας ρεφορμιστής «του κερατά». Ενας ελεεινός υποστηρικτής της αστικής φιλανθρωπίας, που λειτουργεί σαν αποσμητικό στην όζουσα τουαλέτα του καπιταλισμού.

Από την τρίτη στροφή, που αποτελείται από μόνον ένα στίχο, ο ποιητής προτρέπει τον αναγνώστη του να μην κλείσει το βιβλίο, αλλά να διαβάσει και την επόμενη στροφή. Ποιητικά μιλώντας, δεν του χρειαζόταν αυτή η μονόστιχη στροφή. Την προσθέτει, όμως, για να προειδοποιήσει πως μέχρις στιγμής έχει παρουσιάσει την αλήθεια περασμένη μέσα από παραμορφωτικό καθρέφτη, την μη-αλήθεια.

Ακολουθεί η «ανοικείωση» (τέταρτη στροφή, επίσης με έξι στίχους); Ναι, λίγοι άνθρωποι (με τους πολλούς τι γίνεται;) θα βρουν καταφύγιο για μια νύχτα (τις άλλες νύχτες;), όπως λένε οι εραστές της φιλανθρωπίας, όμως μ’ αυτόν τον τρόπο ο κόσμος δε θ’ αλλάξει, οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους δε θα καλυτερεύσουν, η εποχή της εκμετάλλευσης δε θα συντομεύσει.

Οι στίχοι παραμένουν οι ίδιοι με αυτούς της δεύτερης στροφής, όμως αλλάζει η σειρά των δύο τρίστιχων και έχουμε την απόλυτη ανατροπή. Από τη συμβατική αποδοχή της φιλανθρωπίας («κάτι κάνουν κι αυτοί μέσα στον κωλόκοσμο που ζούμε»), στην καταδίκη της φιλανθρωπίας ως πρακτικής (θεσμού πλέον στις μέρες μας), που λειτουργεί ως κολυμβήθρα του Σιλωάμ για το σύστημα της εκμετάλλευσης, βοηθώντας στην παράταση της ζωής του, ξεστρατίζοντας ανθρώπους από το επαναστατικό τους καθήκον και μετατρέποντάς τους σε εργαλεία του καπιταλισμού.

Αυτός είναι ο Μπρεχτ «με τ’ αγκάθια του», όπως θα έλεγε ο Αϊσλερ. Τον οποίον τον πήραν, τον καθάρισαν προσεκτικά από τ’ αγκάθια, όπως κάνουν στα λουλουδάδικα με τα τριαντάφυλλα, για να μην πληγώνονται τα χέρια των αγοραστών, και τον έβαλαν στο ανθοδοχείο του καπιταλισμού ως εραστή του… εθελοντισμού!

Το μη λογοτεχνικό κείμενο της εξέτασης είχε τίτλο «Τα οφέλη του εθελοντισμού» και ήταν ένας ύμνος σ’ αυτό το αντιδραστικό κατασκεύασμα, που ξεκινούσε ως εξής: «Τα οφέλη που μπορεί να αποκομίσει ένας νέος (ηλικίας 18‐30 ετών) μέσα από την εθελοντική εργασία είναι πολλαπλά. Ο εθελοντισμός είναι μία πράξη ανιδιοτέλειας, από την οποία ο εθελοντής δεν περιμένει να αποκομίσει κάποιο κέρδος»!

Κερδίζει, όμως, άλλα πράγματα. Καταρχάς, γίνεται καλύτερος… μισθωτός δούλος: «Η συγκεκριμένη έρευνα κατέδειξε ότι τα άτομα που συμμετέχουν συχνά σε εθελοντικές δραστηριότητες πέρα από την καθημερινή τους εργασία, έχουν την ικανότητα να υπομένουν καλύτερα τις εργασιακές πιέσεις. Όπως δηλώνουν οι ίδιοι, την επόμενη μέρα στην εργασία τους νιώθουν πιο χαλαροί. Είναι πιο ψύχραιμοι και υπομονετικοί σε σχέση με τους συναδέλφους τους, όταν αντιμετωπίζουν δύσκολες και πιεστικές εργασιακές συνθήκες»!

Εχει κι άλλο: «οι ψυχολόγοι επιβεβαιώνουν ότι υπάρχει όντως μία εγγενής θετική επίδραση σε όσους ασκούν συνειδητά τον εθελοντισμό. Με άλλα λόγια, η ένταξη σε μία νέα κοινωνική ομάδα, την οποία επέλεξαν ελεύθερα, τους προσφέρει το ανιδιοτελές αίσθημα αισιοδοξίας, πληρότητας και προσωπικής δικαίωσης που από καιρό είχαν απωλέσει στην καθημερινή κοινωνική, εργασιακή και οικογενειακή τους ζωή. (…) Οι ερευνητές – ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι – διαπίστωσαν ότι η εθελοντική δραστηριότητα αναπληρώνει, έστω και φαντασιακά, την ανάγκη των ανθρώπων για προσωπική δημιουργία και, κυρίως, το αίσθημα ότι ασχολούνται με μία χρήσιμη κοινωνική δραστηριότητα. (…) Οι εθελοντές κάνουν τον κόσμο καλύτερο, βάζοντας τέρμα στην αδράνεια και παίρνοντας πρωτοβουλίες για την επίλυση καθημερινών προβλημάτων. Γενικότερα, ο εθελοντισμός σε κάθε μορφή του μας χαρίζει ένα αίσθημα χαράς και φέρνει γέλιο και χαμόγελο στη ζωή μας».

Στο καπάκι έρχεται το ποίημα του Μπρεχτ, που αποτελεί το λογοτεχνικό κείμενο της εξέτασης. Ενταγμένο στο πλαίσιο αποθέωσης του λεγόμενου εθελοντισμού και χωρίς καμιά ερώτηση που θα μπορούσε να υποψιάσει έστω ότι αποτελεί την πλήρη ανατροπή των όσων αισχρών περιλαμβάνει το μη λογοτεχνικό κείμενο.

Δε θεωρούμε καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι παρατίθεται το ποίημα του Μπρεχτ χωρίς ν’ αναφέρονται η μεταφράστρια και το Εκδοτικό. Είναι μια απόλυτα συνειδητή επιλογή, για να μην υπάρχει τίποτα που να παραπέμπει σε Αριστερά (ανεξάρτητα από τη δική μας γνώμη και για τη Βαλαβάνη ως πολιτικό και για το ΚΚΕ ως κόμμα). Συνειδητή είναι, επίσης, η απάλειψη της δομής του ποιήματος, του χωρισμού του σε στροφές από τον ποιητή. Αν το να μην αναφέρεις μεταφράστρια και Εκδοτικό αποτελεί δεοντολογικό ολίσθημα, το να αφαιρείς τη δομή από ένα ποίημα σημαίνει κατακρεούργησή του. Δεν το χώρισε τυχαία ο ποιητής σε στροφές (πεντάστιχη – εξάστιχη – μονόστιχη – εξάστιχη). Κάποιον σκοπό είχε, προκειμένου να βοηθήσει τον αναγνώστη του να κατανοήσει τη σκέψη του. Αυτόν το σκοπό του ποιητή προσπάθησαν να «πατήσουν», καταργώντας τις στροφές του ποιήματος.

Οι εξεταζόμενοι μαθητές, αφού κλήθηκαν ν’ απαντήσουν σε διάφορες φιλολογικού τύπου ερωτήσεις, στο τέλος δέχονται το ερώτημα-χαριστική βολή: «Θεωρείτε αισιόδοξη ή απαισιόδοξη την άποψη του ποιητικού υποκειμένου;»! Ο,τι και να γράψουν στις 100-150 λέξεις που τους δίνονται ως περιθώριο, είτε θεωρήσουν αισιόδοξη είτε θεωρήσουν απαισιόδοξη την άποψη του ποιητή, το σίγουρο είναι πως θα τον θεωρήσουν… θερμό οπαδό του «εθελοντισμού». Μιλάμε για τον ορισμό της διαστρέβλωσης και του αποπροσανατολισμού. Η θέση του Μπρεχτ δεν είναι αισιόδοξη ή απαισιόδοξη, η θέση του είναι κατά του «εθελοντισμού» και υπέρ του αγώνα για την ανατροπή του καπιταλισμού, που είναι η πηγή των προβλημάτων, τα οποία ο «εθελοντισμός» πασπαλίζει με ψευτοκοινωνική χρυσόσκονη.

Θα ήταν παράλειψη αν δεν σημειώναμε ότι την ίδια περίοδο ο Μπρεχτ με τον Αϊσλερ έγραψαν το «Τραγούδι της αλληλεγγύης» (Solidaritätslied), το οποίο μιλούσε με θετικό τρόπο για το ίδιο θέμα, αν και πουθενά δεν αναφερόταν κάτι σχετικό με τη φιλανθρωπία.

Οι ελληνικοί στίχοι (μετάφραση Παύλος Μάτεσις, από το δίσκο Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδάει Μπρεχτ, 1979):

Τώρα ήρθ’ η ώρα για μάχη και για ζωή
γροθιά μου η γροθιά σου δίπλα φίλε στάσου
η πείνα είναι ντροπή

Όταν σφίξουμε τα χέρια οι λαοί αυτής της Γης
θα γενεί παράδεισός μας κι αφεντάδες της εμείς

Τώρα ήρθ’ η ώρα για μάχη και για ζωή
γροθιά μου η γροθιά σου δίπλα φίλε στάσου
η πείνα είναι ντροπή

Έχουν ρίξει τη διχόνοια και μας τρών’ οι δυνατοί
δούλος τους εσύ να μένεις κι αφεντάδες να `ναι αυτοί

Τώρα ήρθ’ η ώρα για μάχη και για ζωή
γροθιά μου η γροθιά σου δίπλα φίλε στάσου
η πείνα είναι ντροπή

Δούλοι και προσκυνημένοι βάρη άχρηστα της Γης
μαύρη μοίρα τους προσμένει σαν θα ενωθούμε εμείς

Τώρα ήρθ’ η ώρα για μάχη και για ζωή
γροθιά μου η γροθιά σου δίπλα φίλε στάσου
η πείνα είναι ντροπή

Προλετάριε προχώρα με τη γνώση πας μπροστά
μονιασμένη κι ενωμένη θα νικήσει η εργατιά

Βιάσου ήρθε η σειρά σου, έμπα και συ στη γραμμή,
για να γίνεις ο αφέντης στη δική σου την πατρίδα,
στη δική σου τη ζωή.

Εδώ η πιο γνωστή εκτέλεσή του με τον μεγάλο Ερνστ Μπους και χορωδία:

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Current ye@r *