Μερικές (γενικότερες) σκέψεις με αφορμή το θάνατο του Steve Jobs

Προσωπικά δεν έχω, ούτε είχα ποτέ μου κάποιο προιόν της Apple. Τα ipod, ipad, κτλ μου φαίνονται ψιλοάχρηστα-ανούσια, και περισσότερο μοιάζουν να ικανοποιούν τις “ανάγκες” του “image”, παρά οτιδήποτε άλλο. Όσο για τον Macintosh της δεκαετίας του ’80, είμαι υπερβολικά μικρός ηλικιακά για να τον έχω προλάβει.

Παρόλα αυτά, και με βάση τα λίγα έστω που ξέρω για την ιστορία του Jobs, αλλά και τις αντιδράσεις που διαβάζω για το θάνατο του, βλέπω τα εξής:

Ο Jobs ήταν ένας τύπος καπιταλιστή που σήμερα ειδικά έχει σχεδόν εκλείψει. Η δημιουργικότητα/εφευρετικότητα/καινοτομία που ο Jobs διέθετε έχει αντικατασταθεί σε τεράστιο βαθμό από στασιμότητα και έλλειψη οράματος.

Ο πιτσιρικάς-εφευρέτης που δημιούργησε κάτι πραγματικά “φρέσκο” στο γκαράζ του σπιτιού του ουσιαστικά έχει πεθάνει. Είχα διαβάσει κάπου ότι ο Jobs επισκέφτηκε κάποτε τις εγκαταστάσεις της Xerox, εκεί είδε το mouse και το γραφικό περιβάλλον που είχαν δημιουργήσει, και αμέσως κατάλαβε ότι αυτά τα πράγματα αποτελούσαν “το μέλλον των υπολογιστών”. Αντίθετα, τα στελέχη της Xerox δεν κατάλαβαν ποτέ τη σπουδαιότητα αυτών των εφευρέσεων που έκαναν οι ερευνητές τους, και δεν έδειχναν ενδιαφέρον για το όλο project. Ποιος ξέρει, αν δεν το είχε δει ο Jobs, η τεχνολογική αυτή πρόοδος θα είχε μείνει πίσω (βέβαια, κάποιος άλλος θα το ανακάλυπτε αργά ή γρήγορα, αλλά με καθυστέρηση).

Πλέον άλλωστε, όσοι έχουν βρεθεί σε εταιρείες ξέρουν ότι κουμάντο κάνουν κάτι κουστουμαρισμένοι τύποι, που νοιάζονται μόνο για ισολογισμούς, λογιστικά νούμερα και deadlines, χωρίς να έχουν ιδιαίτερη επαφή ή αγάπη για το αντικείμενο. Όσο για το πώς θα βγάλουν κέρδη, που αποτελεί και το μοναδικό κίνητρο τους, ο #1 τρόπος είναι οι περικοπές προσωπικού, περικοπές μισθών, κτλ.

Ξέρω τι θα μου πείτε – και θα έχετε και δίκιο: Θα μου πείτε ότι και ο Steve Jobs μετέφερε την παραγωγή της Apple στην Κίνα, στα εργοστάσια-κάτεργα της Foxconn, στα οποία οι εργάτες αυτοκτονούν κάθε λίγο και λιγάκι, λόγω των συνθηκών εξαθλίωσης που αντιμετωπίζουν. Και καλό θα ήταν να το έχουμε στο νου μας ότι όλα αυτά τα γκατζετάκια που έχουν κατακλήσει τον κόσμο είναι “ματωμένα”. Αυτή είναι εξάλλου και η “αριστερή κριτική” που έχω διαβάσει – ότι δηλαδή η αυτοκρατορία της Apple είναι βασισμένη στο αίμα και τον ιδρώτα των εργατών-σκλάβων στη Foxconn και σε άλλα παρόμοια μέρη (επίσης, πολλοί αναφέρουν -και έχουν και αυτοί δίκιο- τη συμπεριφορά της Apple στο θέμα της πνευματικής ιδιοκτησίας με τις ατελείωτες πατέντες λογισμικού, κτλ).

Όλη αυτή η κριτική είναι σωστή – άλλωστε, έχουμε πολλές φορές αναφερθεί στο πως ο ανταγωνισμός των καπιταλιστών μεταξύ τους για το ποιος θα πάρει ένα μεγαλύτερο κομμάτι της αγοράς τους οδηγεί στο να αυξάνουν διαρκώς την εκμετάλλευση των εργατών, και αυτός ο αγώνας τους εξωθεί στο να μετακομίζουν ο ένας μετά τον άλλο στην Κίνα, την Ινδία, κτλ, προκειμένου να εξασφαλίσουν έτσι το μικρότερο δυνατό εργατικό κόστος (και άρα το μεγαλύτερο δυνατό κέρδος για τους ίδιους).

Αυτό έκανε λοιπόν [και] ο Jobs – και φαντάζομαι ότι οι εργάτες στην Κίνα δε θα μοιράζονται τον ενθουσιασμό των δυτικών για τα ipads, ούτε θα λυπούνται ιδαίτερα για το θάνατο του Jobs. Για την ακρίβεια, πολλοί θα ήθελαν να τον κάνουν “με τα κρεμμυδάκια”, και δεν έχουν καθόλου άδικο, διότι απλούστατα…τους είχε ξεζουμίσει. Και ασφαλώς όλοι οι εργάτες του κόσμου θα πρέπει να εξοντώσουν όλους τους καπιταλιστές, που έχουν φτάσει πλέον στο σημείο να θεωρούν αποδεκτή την εξαντλητική εργασία ακόμα και με 1$/μέρα!

Αυτή η συμπεριφορά εξαθλιώνει και σκοτώνει τους εργάτες, τόσο της Κίνας (δείτε την κατάσταση που επικρατεί στη Foxconn με τις αυτοκτονίες), όσο και της Δύσης (δείτε το πως όλοι οι δυτικοί εργάτες πισωγυρίζουν σε συνθήκες εργασιακού μεσαίωνα).

Άρα, αυτή η συμπεριφορά πρέπει να σταματηθεί, και αφού οι κεφαλαιοκράτες δεν έχουν σκοπό να σταματήσουν από μόνοι τους (διότι δεν τους συμφέρει να σταματήσουν – κάθε άλλο), θα πρέπει εμείς να τους σταματήσουμε.

Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν κομμάτια του Jobs ως καπιταλιστή, ειδικά του νεαρού Jobs, που θα πρέπει να κρατήσουμε. Ο καπιταλισμός εξάλλου στα νιάτα του (και όχι ο σημερινός καπιταλισμός, που έχει πλέον σαπίσει και ουσιαστικά έχει δημιουργήσει μια χούφτα ολιγοπώλια-μονοπώλια που ελέγχουν τον κόσμο) έχει έναν δυναμισμό, μια τάση για ανάπτυξη και δημιουργία που θα ΠΡΕΠΕΙ να την κρατήσουμε στη νέα κοινωνία που υποτίθεται ότι θέλουμε να δημιουργήσουμε. Εξάλλου, καμία νέα κοινωνία δεν εμφανίστηκε “από το πουθενά”, αλλά βγήκε από τα σπλάχνα της παλιάς, και τελικά την αντικατέστησε, κρατώντας κάποια της κομμάτια και απορρίπτοντας τα υπόλοιπα.

Για να γίνω περισσότερο αντιληπτός, ας δούμε μερικές διάσημες “ατάκες” του Steve Jobs που αξίζουν της προσοχής μας:

-Μια ατάκα που αφορά όχι μόνο τους ανθρώπους ως άτομα, αλλά και ολόκληρες τις ανθρώπινες κοινωνίες και τα συστήματα οργάνωσης τους:

“No one wants to die. Even people who want to go to heaven don’t want to die to get there. And yet death is the destination we all share. No one has ever escaped it. And that is as it should be, because Death is very likely the single best invention of Life. It is Life’s change agent. It clears out the old to make way for the new. Right now the new is you, but someday not too long from now, you will gradually become the old and be cleared away. Sorry to be so dramatic, but it is quite true.”

-Περί στασιμότητας και δημιουργικότητας (ο Jobs ξεκάθαρα ήταν με το μέρος της δημιουργικότητας):

“I think if you do something and it turns out pretty good, then you should go do something else wonderful, not dwell on it for too long. Just figure out what’s next.”

-Περί καινοτομίας (innovation):  

“The cure for Apple is not cost-cutting. The cure for Apple is to innovate its way out of its current predicament.” (1999)

“Innovation has nothing to do with how many R&D dollars you have. When Apple came up with the Mac, IBM was spending at least 100 times more on R&D. It’s not about money. It’s about the people you have, how you’re led, and how much you get it.”

“Innovation distinguishes between a leader and a follower.”

Αξίζει να σταθούμε λίγο παραπάνω στις απόψεις αυτές του Jobs περί καινοτομίας. Ειδικά στην πρώτη από τις ατάκες του, μας λέει ότι η Apple, που το 1999 ήταν “στο χείλος του γκρεμού”, ΔΕΝ έπρεπε να κάνει “περικοπές”, αλλά να “γίνει καινοτόμα”. Και τα κατάφερε βέβαια, με τον imac, και μετά με το iphone, ipad, και όλα αυτά τα φαντεζί έστω γκατζετάκια (που δεν καινοτόμησαν τόσο στο πεδίο της τεχνολογίας αυτό καθεαυτό, όπως είχε γίνει πχ με το Macintosh τη δεκαετία του ’80, ή με το mouse, κτλ, αλλά κυρίως καινοτόμησε στο ότι δημιούργησε μια νέα αγορά, αυτή των υπολογιστών/γκάτζετ που ήταν στυλιστικά όμορφα και κάλυπταν την ψεύτικη “ανάγκη” των ανθρώπων για κοινωνική αναγνώριση, καθώς αυτά τα “όμορφα” γκάτζετ δίνουν στάτους στον ιδιοκτήτη τους).

Γενικά, όταν ο καπιταλιστής βρίσκεται σε κρίση, έχει δύο επιλογές, το να κάνει περικοπές, ή να επενδύσει σε κάτι καινοτόμο. Η λύση της καινοτομίας είναι πάντοτε καλύτερη, διότι δημιουργεί νέες αγορές. Όμως, σήμερα βλέπουμε ότι οι καπιταλιστές δεν ασχολούνται ιδιαίτερα με το θέμα της καινοτομίας, και έχουν επικεντρωθεί σχεδόν αποκλειστικά στις περικοπές.

Που και που βέβαια κάτι ψελλίζουν πχ περί “πράσινης ανάπτυξης”, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν κανένα απολύτως όραμα για το μέλλον. Απλά καταστρέφουν, και θα συνεχίσουν να καταστρέφουν μέχρις ότου προκαλέσουν τόσο μεγάλη καταστροφή, που οι εναπομείναντες εργάτες θα δεχτούν να δουλέψουν με μεσαιωνικούς όρους προκειμένου να σταματήσουν να είναι άνεργοι. Το μόνο επενδυτικό ρίσκο που είναι διατεθειμένοι να πάρουν είναι το αν οι εργάτες θα επαναστατήσουν εναντίον τους ή όχι.

Κατά τα άλλα, ουσιαστικά κανένας δεν είναι διατεθειμένος να επενδύσει σε κάτι το καινοτόμο – τόσο διότι φοβούνται ότι η επένδυση τους δε θα αποδώσει στη σημερινή συγκυρία “δημιουργικής καταστροφής”, όσο και διότι…δεν υπάρχει η δημιουργικότητα και οι “φρέσκες” ιδέες που όντως θα μπορούσαν να αποδώσουν. Η δημιουργικότητα δεν ευνοείται, άσε που οι περισσότεροι κεφαλαιοκράτες είναι σαν τα στελέχη της Xerox που είχαν το mouse στα χέρια τους και δεν μπορούσαν να καταλάβουν τη σπουδαιότητα του, οπότε το απέρριπταν. Ακόμα δηλαδή και να υπάρξει μια καινοτόμα ιδέα, δεν είναι τόσο απλό να χρηματοδοτηθεί και να υλοποιηθεί, με αποτέλεσμα ο καπιταλισμός τελικά να καταπνίγει τις “δημιουργικές δυνάμεις της κοινωνίες” που κάποτε απελευθέρωνε. Η μοναδική περίπτωση να απελευθερωθούν αυτές οι “δημιουργικές δυνάμεις” είναι να ανατραπούν οι μοντέρνοι ολιγάρχες που τώρα κρατούν την κοινωνία μπροστά. Ο θάνατος του Jobs νομίζω σφραγίζει επίσημα το τέλος της εποχής όπου ο καπιταλισμός είχε δημιουργικότητα και αναπτυσσόταν, έστω και με τον γνωστό άνισο τρόπο. Πλέον, ούτε καν αυτό.[*]

-Για το πως αρχικά καμία μεγάλη εταιρεία δεν του έδινε σημασία:

“So we went to Atari and said, ‘Hey, we’ve got this amazing thing, even built with some of your parts, and what do you think about funding us? Or we’ll give it to you. We just want to do it. Pay our salary, we’ll come work for you.’ And they said, ‘No.’ So then we went to Hewlett-Packard, and they said, ‘Hey, we don’t need you. You haven’t got through college yet.'”

-Συνεχίζοντας τις ατάκες του Jobs – περί δημιουργικότητας (εδώ βέβαια ο Jobs μας δείχνει και τα όρια του καπιταλισμού, διότι ακόμα και ένας πραγματικά διορατικός καπιταλιστής όπως αυτός, είναι “καταδικασμένος” να αδιαφορεί για τα βάσανα των εργατών του, που στην Κίνα έχουν σπάσει κάθε όριο εξαθλίωσης. Έτσι, ο Jobs μας λέει ότι “δεν το κάνει τόσο για τα λεφτά, όσο για την ευχαρίστηση του να κάνεις κάτι υπέροχο”, αλλά δεν μας λέει για το πως αυτό το “υπέροχο” πράγμα που κάνει κρατάει στη φτώχεια αμέτρητους εργάτες. Έχει όμως δίκιο για τη σημασία του να κάνεις κάτι που το καταλαβαίνεις και σε ευχαριστεί, ένα πρόβλημα που απασχολεί αμέτρητους εργάτες (“αλλοτροίωση”)):

“Being the richest man in the cemetery doesn’t matter to me … Going to bed at night saying we’ve done something wonderful… that’s what matters to me.”

-Ο Jobs…σε μια καπιταλιστική παραλλαγή του γνωστού ρητού του Μαρξ “οι προλετάριοι δεν έχουν τίποτα να χάσουν εκτός από τις αλυσίδες τους”:

 “I didn’t see it then, but it turned out that getting fired from Apple was the best thing that could have ever happened to me. The heaviness of being successful was replaced by the lightness of being a beginner again, less sure about everything. It freed me to enter one of the most creative periods of my life.”
…
“Almost everything — all external expectations, all pride, all fear of embarrassment or failure — these things just fall away in the face of death, leaving only what is truly important. Remembering that you are going to die is the best way I know to avoid the trap of thinking you have something to lose. You are already naked. There is no reason not to follow your heart.”

-Ο Jobs για τη σημασία της αφαιρετικής σκέψης, και του να μη βλέπεις το δέντρο αλλά το δάσος:

“That’s been one of my mantras — focus and simplicity. Simple can be harder than complex: You have to work hard to get your thinking clean to make it simple. But it’s worth it in the end because once you get there, you can move mountains.”

[*] Για να τα λέμε πάντως και όλα, έστω και αν ξεφεύγουμε πολύ από το αρχικό θέμα του Steve Jobs, ούτε η αριστερά χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη καινοτομία και όραμα σήμερα. Κάποτε, επί Μαρξ για παράδειγμα, είχε μια πρόταση για μια άλλη κοινωνία, επένδυσε πολιτικά σε αυτή και πολύς κόσμος ακολούθησε. Τώρα, απλά γκρινιάζει, και έτσι έχουμε φτάσει στο κωμικοτραγικό σημείο η μόνη πλευρά που λέει “η κρίση είναι ευκαιρία” είναι…η πλευρά των καπιταλιστών, που η μόνη ευκαρία που έχουν στο νου τους είναι να μας γυρίσουν σε μεσαιωνικού τύπου εκμετάλλευση, με λίγους φεουδάρχες και πολλούς κολίγους.

Αντίθετα, η αριστερά δε βλέπει την κρίση ως ευκαιρία να μιλήσει στον κόσμο για το δικό της όραμα…διότι απλούστατα δεν έχει όραμα. Έτσι, προτιμά να κρύβεται πίσω από καταγγελίες για το “δόγμα του σοκ” που εφαρμόζουν οι νεοφιλελεύθεροι. Αλήθεια είναι αυτό βέβαια, αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι ο Μαρξ κάποτε είχε πει “Παρ’όλη την ανικανότητα των κυρίαρχων και την αδράνεια των κυριαρχούμενων, που με οδηγούν έτσι ώστε να μην έχω και την πιο υψηλή εκτίμηση για τη σύγχρονη εποχή, αν δεν απογοητεύομαι όσον την αφορά, οφείλεται ακριβώς στο γεγονός ότι η απελπιστική αυτή κατάστασή της με γεμίζει ελπίδα”.

Σε αυτή τη φράση διακρίνουμε την έμμεση παρότρυνση του Μαρξ να εφαρμόσει ο κόσμος ένα δικό του “σοκ” στην άρχουσα τάξη, αντί να μένει παθητικά στην καταγγελία των σοκ που αυτή εφαρμόζει εναντίον του. Όταν το καταλάβει αυτό ο κόσμος, και το εφαρμόσει, τότε πράγματι θα μπορέσει να δημιουργήσει “μία άλλη κοινωνία”. Ως τότε, θα συνεχίζει να δέχεται το ένα χαστούκι μετά το άλλο.