“Να ‘μαστε απροσάρμοστοι να η μεγάλη αρετή μας.
Να μη βολευόμαστε, να ‘μαστε ανυπόμονοι, σκληροί, γιομάτοι ανησυχία και πίστη, να ΄θεμε τα αδύνατα, σαν τους ερωτευμένους.
Να ξέρουμε πως ότι λένε σήμερα δικαιοσύνη είναι οργανωμένη αδικία κι ότι λένε ηθική είναι η βολική ταπεινή συνεννόηση των ανάνδρων. .. Και να μην το ανεχόμαστε …
Ποιοί θα νικήσουν; Οι πιο σοφοί, οι πιο πολλοί, οι πιο ξύπνιοι, οι πιο δυνατοί;
Θα νικήσουν όσοι πιστεύουν.
Αχ, πότε θα συνεργαστούμε όλοι μαζί σε μια επίθεση!”.
Νίκος Καζαντζάκης.
Σαν σήμερα, στις 26/10/57 πέθανε ένας απ’ τους σπουδαιότερους, σημαντικότερους και μεγαλύτερους Ελληνες λογοτέχνες του 20ού αιώνα. Ο Νίκος Καζαντζάκης.
Υπήρξε, ίσως ο πιο αμφιλεγόμενος Ελληνας συγγραφέας, που στο πρόσωπο του συγκέντρωσε φανατικούς αντιπάλους με πρώτο το παπαδαριό.
Από την άλλη έτυχε παγκόσμιας αναγνώρισης και προτάθηκε από την Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών το 1946 για το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας μαζί με το Σικελιανό, ενώ το συγγραφικό του έργο μεταφράστηκε σε πολλές ξένες γλώσσες και πολλά από τα μυθιστορήματά του έγιναν επιτυχημένες κινηματογραφικές ταινίες ή διασκευάστηκαν σε θεατρικά έργα.
Πίσω του άφησε ένα τεράστιο λογοτεχνικό έργο με τα βιβλία του «Ασκητική» (1927), «Οι Αδερφοφάδες», «Θέλει λέει να’ ναι ελεύθερος, σκοτώστε τον!», (1963), «Συμπόσιον (1973)», «Ο Τελευταίος Πειρασμός» (1951), «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» (1948) και αρκετά άλλα.
«Το νέο πρόσωπο του Θεού μου, όπως συχνά Σου ‘γραψα, είναι ένας αργάτης που πεινάει, δουλέβει κ’ εξανίσταται. `Ενας αργάτης που μυρίζει καπνό και κρασί, σκοτεινός, δυνατός, όλος επιθυμίες και δίψα εκδίκησης.
Είναι σαν τους παλιούς ανατολίτες αρχηγούς με προβιές στα πόδια, με διπλό τσεκούρι στη δερματένια ζώνη, ένας Τσιγκισχάνος, που οδηγάει καινούργιες ράτσες που πεινούν και γκρεμίζει τα παλάτια και τα κελάρια των χορτασμένων κι αρπάζει τα χαρέμια των ανίκανων. Είναι σκληρός ο Θεός μου, όλος πάθος και θέληση, χωρίς συβιβασμούς, ανένδοτος. Η Γης τούτη είναι το χωράφι του, ουρανός και Γης είναι ένα».
Αυτά γράφει, ο Νίκος Καζαντζάκης, σε γράμμα του προς τη στην πρώτη του σύζυγο, την Γαλάτεια, από τη Γερμανία.
«Είμαστε σκουληκάκια μικρά μικρά, απάνω σ’ ένα φυλλαράκι γιγάντιου δέντρου. Το φυλλαράκι αυτό είναι η γης μας. τ’ αλλα φύλλα είναι τ’ αστέρια που βλέπεις να κουνιούνται μέσα στη νύχτα. Σουρνόμαστε απάνω στο φυλλαράκι μας, και το ψαχουλεύουμε με λαχτάρα τ’ οσμιζόμαστε, μυρίζει, βρωμάει, το γευόμαστε, τρώγεται, το χτυπούμε, αντηχάει και φωνάζει σαν πράμα ζωντανό. Μερικοί άνθρωποι, οι πιο ατρόμητοι, φτάνουν ως την άκρα του φύλλου. Από την άκρα αυτή σκύβουμε, με τα μάτια ανοιχτά, τα αυτιά ανοιχτά, κάτω στο χάος. Ανατριχιάζουμε. Μαντεύουμε κάτω μας το φοβερό γκρεμό, ακούμε ανάρια ανάρια το θρο που κάνουν τα φύλλα του γιγάντιου δέντρου, νιώθουμε το χυμό ν’ ανεβαίνει από τις ρίζες του δέντρου και να φουσκώνει την καρδιά μας. Κι έτσι σκυμμένοι στην άβυσσο, νογούμε σύγκορμα, σύψυχα, να μας κυριεύει τρόμος. Από τη στιγμή εκείνη αρχίζει… ο μεγάλος κίντυνος. ‘Αλλοι ζαλίζουνται και παραμιλούν, άλλοι φοβούνται και μοχτούν να βρούν μιαν απάντηση, που να τους στυλώνει την καρδιά και λένε: “Θεός”. ‘Αλλοι κοιτάζουν από την άκρα του φύλλου το γκρεμό ήσυχα, παλικαρίσια και λένε: Μου αρέσει».
Ν. Καζαντζάκης – απόσπασμα από το «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά»
Διαβάστε επίσης:
Ο Νίκος Καζαντζάκης «συναντά» τον Γκρέκο στο Τολέδο το 1926 – 27
Θρησκευτικές επιθέσεις στον Νίκο Καζαντζάκη (ντοκουμέντο)
Ο Νίκος Καζαντζάκης στον Αλικιανό και στη Μαλάθυρο Κισσάμου Χανίων. Οι απίστευτες ωμότητες των Γερμανών Ναζί στη Βιάννο.
Ο Νίκος Καζαντζάκης το 1945 στα Χανιά ως μέλος της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων Κρήτης
“Σ’ αυτό εδώ το μετόχι, σκοτώθηκαν από τους γερμανούς”
Καζαντζάκης – Ιστράτι – Γληνός: Η δίωξη του 1928
Νίκος Καζαντζάκης: Η κραυγή της Ρόζας Λούξεμπουργκ
“Ανάθεμά σας Γερμανοί κι εκάψατε την Κρήτη”: Αυτά είναι τα εγκλήματα της ναζιστικής Γερμανίας που ζητούν δικαίωση: Τι κατέγραψε η πένα του Νίκου Καζαντζάκη
Ο Καζαντζάκης αποκαλούσε τον κομμουνισμό “Πνευματική ψώρα” “Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη”.
Και, βεβαίως, ήταν υπουργός της κυβέρνησης Σοφούλη που πολεμούσε τους κομμουνιστές.
Το να οικειοποιούνται ως κομμουνιστή τον Καζαντζάκη οι αριστεροί είναι από τ’ άγραφα. ☺☺☺ “Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη” σσ. 464 – 465 (τελευταία σειρά στην 464 και πρώτη στην 465).
Χρονολογικά, πότε έχει γραφτεί αυτό το γράμμα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη που αναφέρεις, σύντροφε Χρήστο; Και με ποια αφορμή; Μήπως γράφτηκε στη δεκαετία του 1930, σε κάποια φάση ιδεολογικής απογοήτευσης του Καζαντζάκη εξαιτίας προβλημάτων, αντιθέσεων και θανάσιμων συγκρούσεων μέσα στο προοδευτικό κίνημα; Γιατί αυτό το γράμμα που αναφέρεις είναι μεν ένα κείμενο, και μάλιστα ιδιωτικής φύσεως, χαρακτηριστικό ίσως μίας από τις εποχές και τις ιδεολογικές απογοητεύσεις κι αντιφάσεις του Καζαντζάκη, όμως μην ξεχνάς ότι ο ίδιος έγραψε ήδη στη δεκαετία του 1920 και ένα ολόκληρο βιβλίο για τη Σοβιετική Ρωσία, τη “Ρουσία” όπως την ονόμαζε και μια “Οδύσεια”, με τον ομώνυμο ήρωα σε ρόλο ηγέτη της επανάστασης!- και ότι μάλιστα ο ίδιος τότε τάχτηκε υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης και μίλησε δημόσια γι’αυτήν στην Αθήνα, μαζί με τον Ιστράτι μετά απο το μεγάλο του ταξίδι τους στη χώρα των Σοβιέτ. Υπερασπίστηκε δηλαδή την ΕΣΣΔ σε πολύ δύσκολες και κρίσιμες στιγμές. Από δικές μου παρατηρήσεις στα γραφόμενά του, συμπεραίνω ότι ο Καζαντζάκης είχε μια δική του εικόνα π.χ. για τους πρωτεργάτες της ρωσικής επανάστασης, που τους έβλεπε σαν κάτι το ενιαίο κι αδιαίρετο. Δεν έκανε τότε καμία διάκριση ρευμάτων, ίσως ούτε μπορούσε να φανταστεί τη σύγκρουση Στάλιν- Τρότσκι, ίσως δεν είχε συνείδηση των αντιθέσεων που είχε να αντιμετωπίσει η σοσιαλιστική οικοδόμηση και, μετά, στη δεκαετία του 1930 που οι συγκρούσεις αυτές έφτασαν σε ανοιχτή ρήξη, είναι πολύ πιθανόν ο Καζαντζάκης να απογοητεύτηκε και να αντέδρασε με αρνητικούς ή και με γενικούς απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς. Άλλωστε δεν ήταν μέλος του ΚΚΕ ούτε της Κομμουνιστικής Διεθνούς ο ίδιος!Κοίταξε να δεις, Χρήστο. Στους μεγάλους της παγκόσμιας λογοτεχνίας, που γράφουν για τα μεγάλα επίδικα των καιρών τους- κι όχι μόνο στους συγγραφείς και ποιητές- συναντάμε συχνά τις πιο μεγάλες ιδεολογικές αντιφάσεις, ακόμη και συγχύσεις, συναντάμε τις πιο αναπάντεχες διαφορετικές πλευρές σε κατά καιρούς εκτιμήσεις και γραφόμενά τους. Έτσι συμβαίνει και στον Καζαντζάκη, έναν διανοούμενο μάλιστα που προσπάθησε να προσεγγίσει και να κατανοήσει όλες τις φιλοσοφικές και ιδεολογικές απόψεις της εποχής του, ακόμα και τις πιο αντιφατικές μεταξύ τους, που κατά καιρούς ενθουσιάστηκε, πρόβαλε κι ερμήνευσε ιδέες εντελώς αντίθετες μεταξύ τους, τις οποίες φυσικά τις προσέγγισε με το δικό του τρόπο και πάντοτε στο βαθμό που ο ίδιος τις αντιλαμβανόταν. Πχ. ο Καζαντζάκης θαυμάζει τη ρωσική επανάσταση και τον Λένιν, σαν κοσμοσείστη- χαλαστή της σαπίλας και της αδικίας, και σαν κοσμοχτίστη ηγέτη κολοσσιαίας αξίας, είναι ζήτημα όμως αν ο ίδιος ο Καζαντζάκης είχε ποτέ του εμβαθύνει στο μαρξισμό και στον διαλεκτικό – ιστορικό υλισμό, αν είχε μελετήσει σε βάθος τους Μαρξ και Ένγκελς ή ακόμα και τον ίδιο τον Λένιν! Ο μεγάλος Έλληνας λογοτέχνης προσέγγιζε βέβαια τα μεγάλα κινήματα του καιρού του, με τον ενθουσιασμό που του έδιναν οι ραγδαίες εξελίξεις των καιρών του και πάντοτε από τη σκοπιά της δικής του ιδιαίτερης κοσμοθεώρησης, μίας κοσμοθεώρησης που έψαχνε την αλήθεια , που επιζητούσε “το απόλυτο”, που φλογιζόταν από το αίτημα για το “λυτρωμό” του κόσμου και του κάθε ανθρώπου. Γι’αυτό και είναι αντιφατικός στις κατά καιρούς παραδοχές του, και στους ενθουσιασμούς, αλλά και στις απογοητεύσεις του. Μπορεί λοιπόν σε κάποια φάση, απογοητευμένος από γεγονότα και εξελίξεις μέσα στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα να μίλησε απαξιωτικά για τον κομμουνισμό, λίγα χρόνια μετά όμως, με το δικό του πάντα ιδιότυπο τρόπο, γράφει ξανά για την αναγκαιότητα της επανάστασης και της κομμουνιστικής ισότητας (θυμήσου,αλήθεια, το ώριμο μυθιστόρημά του, αλήθινό καταπέλτη εναντίον της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, ” Ο Χριστός ξανασταυρώνεται”…). Ο Νίκος Καζαντζάκης, παρά τις αντιφάσεις του και παρόλο που δεν υπήρξε ο ίδιος πολιτικά οργανωμένος και κατασταλαγμένος κομμουνιστής, ωστόσο στον απολογισμό που μπορούμε να κάνουμε για τη ζωή και την όλη πορεία του καταγράφεται σαφώς ως ένας προοδευτικός λογοτέχνης μέγιστου βεληνεκούς. Το προοδευτικό στοιχείο υπερισχύει κάθε αδύναμης, συντηρητικής ή κι αντιδραστικής του, ενδεχομένως, πλευράς. Κι έτσι πέρασε στην ιστορία.
ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΚΑΙ ΝΙΤΣΕ
Η φρίκη είναι να μη νιώθεις φρίκη, όταν βλέπεις τη φρίκη.
Γράφει ο Καζαντζάκης: «Λονταρίσια η τροφή που με τάισε ο Νίτσε στην πιο κρίσιμη, την πιο πεινασμένη στιγμή της νιότης θράσεψα, δεν μπορούσα πια να χωρέσω στο σημερινό άνθρωπο, όπως τον κατάντησαν»
Ας πάρουμε μια γεύση της «λιονταρίσιας τροφής», που γεύτηκε από τον Νίτσε και της νιτσεϊκής ηθικής, που εφάρμοσαν οι Ναζί στην πράξη και όποιος μπορεί ας αντέξει τη φρίκη:
«Καθ’ όλην τὴν σημερινὴν ἰουδαιοχριστιανικὴν ἠθικὴν, τὴν ἐκθρονίσασαν τὴν ἀριανὴν τῶν ὑγιῶν ἡμῶν προγόνων, βλέπεις τοὺς ἀδυνάτους καὶ τὰ πλήθη ἀφ’ ἑνὸς μὲν νὰ σωρεύωσι φραγμοὺς καὶ ἐμπόδια εἰς τὴν ἐλευθέραν ἀνάπτυξιν τῆς προσωπικότητος τῶν ἰσχυρῶν, ἀφ’ ἑτέρου δὲ νὰ ἐξιδανικεύωσι τὰ δειλὰ καὶ εὐτελῆ αὐτῶν ἔνστικτα»
(Νίκος Καζαντζάκης)
(Ἀπὸ τὴν ἐναίσιμο ἐπ’ ὑφηγεσίᾳ διατριβή του “Ὁ Φρειδερῖκος Νίτσε ἐν τῇ Φιλοσοφίᾳ τοῦ Δικαίου καὶ τῆς Πολιτείας”, Ἐκδόσεις Καζαντζάκη, 2006, σελ.94)
«Οι νόμοι οι φυσικοί που παραγνωρίστηκαν από τους συννεφοχτίστες ιδεολόγους της γαλλικής επαναστάσεως, κυριαρχούνε πάντοτε (…) και μας διδάσκουν τον αγώνα για να ζήσεις άγριον και αιώνιων και ζωογόνον, όπως τα φυτά και τα ζώα έτσι και τα άτομα και τα έθνη πρέπει να γίνουν σκληροί και εγωισταί, να πατήσουν τα πτώματα των αντιπάλων και να προχωρήσουν δυνατοί (…). Και η φωνή των προγόνων έρχεται αδελφωμένη με την φωνή της επιστήμης (σ.σ Ευγονική) και μας φωνάζει κι αυτή από τα βάθη των καιρών: νάμαστε όμορφοι και δυνατοί να μισούμε τους εχθρούς μας, να δυναμώσουμε τα νεύρα του κορμιού και της ψυχής και απαλλαγμένοι από τα χριστιανικά ιδεώδη των μισερών και αρρώστων να κρατήσουμε ψηλά το Εγώ της φυλής»
(Νίκος Καζαντζάκης: «Οι Έλληνες σπουδασταί» εφημερίδα Νέον Άστυ 8-3-1908)
«Καιάδας. Τέτοιος γκρεμός πρέπει ν’ ανοίγεται στην καρδιά του ανθρώπου και στη ακρόπολη κάθε πολιτείας. Μα η χριστιανική ανατροφή μας, οι νοσοκομειακές φιλανθρωπίες οι κλαίουσες καλοσύνες, η λαχτάρα να σώσουμε τους περιττούς, αντιστέκονται ως τώρα σε μια τέτοια σπαρτιάτικη επιλογή. Μα έως πότε; Αποστειρώνουνται κιόλας οι παράφρονες, οι σακάτηδες κι οι άρρωστοι. Καθαρίζονται οι ράτσες. Ετοιμάζουνται. Ένα ένστιχτο σίγουρο και σκοτεινό τις σπρώχνει στη σωτηρία. Όχι όλες. Όσες νιώθουν το νόημα της εποχής μας και προφταίνουν να ετοιμαστούν»
(Νίκος Καζαντζάκης: «Τα ερείπια της Σπάρτης») (Εφημερίδα Καθημερινή 25-26/11/1937)
Και η απάντηση του μεγάλου Καβάφη στα παραπάνω:
«Τι απαίσιο πράγμα αυτές οι νέες φιλοσοφικές ιδέες της σκληρότητος, του σωστού της υπερισχύσεως του δυνατού, του τάχα εξυγιαντικού έργου τής πάλης της εξαλείφουσας τους μικρούς και ασθενικούς κτλ. κτλ. Αφού πρέπει να ζήσουμε εν κοινωνία, αφού ο πολιτισμός απορρέει από αυτό, αφού δι’ αυτού του μέσου κατορθώσαμε και αντισταθήκαμε στες δυσχερέστατες βιοτικές περιστάσεις που περιστοίχισαν τα πρώτα την ανθρωπότητα – τι θα πουν αυτά τα τρελλά της σκληρότητος, της υπερισχύσεως κτλ.
Αν στ’ αλήθεια τα πραγματοποιούσαμε, θα βλέπαμε ότι μας φέρουν την εκμηδένησι. Ένας δυνατός θα καταστρέψει, εμμέσως ή αμέσως, δέκα αδύνατους εδώ· ένας άλλος, δέκα αδύνατους εκεί, και ούτω καθεξής. Δεν θα μείνουν παρά δυνατοί. Εξ αυτών θα είναι μερικοί λιγότερο δυνατοί. Αυτοί – σαν ξεχασθούν ή εκλείψουν οι αδύνατοι οι πριν – θα είναι οι αδύνατοι· πρέπει να καταστραφούν κι αυτοί, δέκα-δέκα ή πέντε-πέντε ή δύο-δύο. Ώσπου να μείνει μονάχος του ο δυνατότατος ή οι ολίγοι ισοδύναμοι. Αλλά πώς θα ζήσουν, έτσι; Όχι η σκληρότης· αλλά η Επιείκεια, η Λύπη, η Παραχώρησις, η Καλοσύνη (αυτά, βέβαια, συνετώς, χωρίς υπερβολές), είναι και η Δύναμις και η σοφία»
(Κ.Π.Καβάφης, “Ανέκδοτα σημειώματα ποιητικής και ηθικής”: 10 Σεπτεμβρίου 1910)
Αυτουνού, του μεγάλου μας Καβάφη, εννοώ, του βγάζω το καπέλο.
Για τον νιτσεϊστή Καζαντζάκη με τις φριχτές «νέες φιλοσοφικές ιδέες της σκληρότητος, του σωστού της υπερισχύσεως του δυνατού», του «εξυγιαντικού έργου τής πάλης της εξαλείφουσας τους μικρούς και ασθενικούς» κτλ. κτλ» χώνω όσο μπορώ πιο βαθιά το καπέλο μου στο κεφάλι μου.
Γιατί, σύντροφε Χρήστο, πιάνεσαι μόνο από αυτή την πλευρά του Καζαντζάκη, το νιτσεϊσμό μιας από τις εποχές της σκέψης του, από μια πλευρά και μόνο, που σίγουρα είναι από τις πιο αδύνατες στην πορεία του; Οι φιλοσοφικές και ιδεολογικές αντιφάσεις μέσα από τις οποίες πορεύτηκε ο μεγάλος αυτός συγγραφέας είναι γνωστές σε όλους τους μελετητές του έργου του. Στην τελική ανάλυση πρέπει να βλέπουμε πού καταστάλαξε ο Καζαντζάκης. Και νομίζω ότι είναι αδιαμφισβήτητο πλέον ότι κατέληξε στο προοδευτικό στρατόπεδο. Από κει και πέρα, ακόμα και για την εποχή της επιρροής του νιτσεϊσμού πανω στον Καζαντζάκη, δεν μπορούμε επουδενί να ταυτίσουμε τις οποίες παρόμοιες φιλοσοφικές αναζητήσεις του Έλληνα συγγραφέα με τα εγκλήματα που έκαναν οι ναζιστές. Στην πραγματικότητα ούτε καν ο Νίτσε ο ίδιος ήταν ποτέ ο υπεύθυνος για τη χρήση της ιδεολογίας του από τα χιτλερικά κτήνη. (Νομίζω ότι πολύ πρόσφατα στο Βαθύ Κόκκινο δημοσιεύτηκε εμπεριστατωμένη προσέγγιση για τον Νίτσε, με τον οποίο όπως είναι προφανές, εμάς τους μαρξιστές – λενινιστές μας χωρίζει μέγα χάσμα. Ωστόσο, δεν θα ρίξουμε στον Νίτσε του 19ου αιώνα την κτηνωδία των ναζιστών του 20ου αιώνα. Ιδεολογικά είμαστε πλήρως αντίθετοι με τις ιδέες περί “υπερανθρώπου” κλπ, όμως από τις όποιες φιλοσοφικές λόξες ενός σαλεμένου υποκειμενικού ιδεαλιστή μέχρι τα Άουσβιτς και τα Νταχάου η απόσταση είναι τεράστια. Ο νιτσεϊσμός δεν είναι η κύρια και ουσιαστική πλευρά του Καζαντζάκη.