TERRA INCOGNITA: Το «σωματίδιο του θεού», η μεταφυσική και οι νέες προκλήσεις για την επιστήμη

Του Μάκη Γεωργιάδη

Το ταξίδι στις εσχατιές του χρόνου και την απαρχή του σύμπαντος εμπεριέχει την εξαιρετική γοητεία της συνεχούς αναζήτησης απαντήσεων στα θεμελιώδη ερωτήματα της δημιουργίας του κόσμου. Αυτό το ταξίδι μάλλον έφτασε σε έναν τερματικό και ταυτόχρονα αφετηριακό σταθμό μετά την ανακοίνωση της επιβεβαίωσης της ύπαρξης του μποζονίου του Higgs  στα πειράματα που διεξάγονται στο  CERN,  σε αυτό το υπόγειο τούνελ των 27000 μέτρων στα γαλλο-ελβετικά σύνορα το οποίο έχει μετατραπεί σε ένα γιγαντιαίο πειραματικό και ερευνητικό σταθμό.

Με πιθανότητες σφάλματος περίπου τρεις στα 10000000, πρακτικά ανύπαρκτο ποσοστό λάθους, το επονομαζόμενο και «σωματίδιο του θεού» αποτελεί πλέον και πειραματικά αποδεδειγμένη πραγματικότητα η οποία έχει ανοίξει την «όρεξη» των φυσικών επιστημόνων οι οποίοι αναμένουν ακόμη περισσότερα επιτεύγματα  εφόσον γίνει κατορθωτό στα επόμενα χρόνια του πειράματος να ανακαλυφθούν  τα ονομαζόμενα υπερσυμμετρικά σωματίδια τα οποία υα δώσουν απάντηση στο ερώτημα της σκοτεινής ύλης,  ή να «χαρτογραφηθούν» οι εικαζόμενες διαστάσεις πέραν των τριών του χώρου συν την μία του χρόνου.

Η καταγραφή σε πειραματικό επίπεδο τέτοιων φαινομένων θα αποτελέσει σε πολύ μεγάλο βαθμό την επιβεβαίωση μια σειράς θεωριών από αυτήν του πληθωρισμού μέχρι αυτή των υπερχορδών και άλλες, στις οποίες η Μεγάλη Έκρηξη περιλαμβάνεται ως ένα μόνο στιγμιότυπο στη συνολική διαδικασία  της δημιουργίας του σύμπαντος. Το μποζόνιο του Higgs δίνει απάντηση στο ερώτημα της μάζας καθώς σύμφωνα με τη θεωρία είναι αυτό που δίνει τη μάζα στον εαυτό του  και σε όλα τα υπόλοιπα σωματίδια της ύλης και κατ΄ αυτόν τον τρόπο σχηματοποιείται και ο κόσμος έτσι όπως τον γνωρίζουμε.

Σύμφωνα πάντα με τη θεωρία, η οποία πλέον πειραματικά επιβεβαιώνεται, χωρίς αυτό το σωματίδιο ο κόσμος θα ήταν απλώς ένας χυλός άυλων σωματιδίων τα οποία δεν θα ήταν ικανά να παράγουν καμία μορφή ζωής, άστρα ή γαλαξίες.

Οι συνθήκες προσομοίωσης σε μικρή βεβαίως κλίμακα των συνθηκών που επικρατούσαν κατά το πρώτο εκατομμυριοστό του δευτερολέπτου μετά τη Μεγάλη Έκρηξη , οι οποίες αναπτύσσονται στον Μεγάλο Επιταχυντή Ανδρονίων (LHE) του CERN είναι στην κυριολεξία ασύλληπτες από τον λεγόμενο κοινό νου.

Αναδεικνύουν με τον πιο εύγλωττο τρόπο τις σημερινές δυνατότητες της επιστημονικής έρευνας και της εξέλιξης των τεχνολογικών εφαρμογών, οι οποίες ως αυθύπαρκτοι παράμετροι αποτελούν αντικείμενο συζήτησης και προβληματισμού. Αυτό γιατί όπως παραδέχονται οι ίδιοι οι επιστήμονες του ερευνητικού κέντρου, οι συσκευές κάθε τύπου και τα όργανα των τεσσάρων πειραμάτων που διεξάγονται είναι ότι πιο τέλειο  έχει κατασκευάσει ως σήμερα ο άνθρωπος.

Ως μια επιπλέον χειροπιαστή εφαρμογή η οποία θα γίνει αντιληπτή σχεδόν από τον καθένα τα επόμενα χρόνια, είναι η νέα γενιά διαδικτύου η οποία επινοήθηκε και εγκαταστάθηκε  στο CERN προκειμένου να γίνεται η συγκέντρωση και η επεξεργασία ενός τεράστιου  όγκου δεδομένων που προκύπτουν από την πειραματική δραστηριότητα και χρήζουν ανάλυσης και φυσικά υπολογισμών και μαθηματικών πράξεων.

Τα ερωτήματα που αναφύονται, κατά έναν παράδοξο φαινομενικά τρόπο,  σε κάθε απάντηση που καταφέρνει να δώσει η επιστήμη είναι περισσότερα. Κάθε φορά προκύπτουν ζητήματα  των οποίων τα αίτια και η αναζήτηση τους γίνονται το πεδίο νέου θεωρητικού και ερευνητικού προβληματισμού.

Σε αυτό το επίπεδο  θα πρέπει να αναζητηθούν οι συνθήκες πριν από τη μεγάλη Έκρηξη και τα αίτια που οδήγησαν σε αυτή. Τα αίτια της διάσπασης και της διαταραχής της συμμετρίας τα οποία προκάλεσαν  και το διαχωρισμό των τεσσάρων θεμελιωδών δυνάμεων αλλά και των διαστάσεων του χώρου και του χρόνου, ως απότοκο βεβαίως της «επικράτησης» της ύλης στο σύμπαν που διαμορφώθηκε και δεν είναι παρά η κυριαρχία του 4%  πάνω στο 23% της σκοτεινής ύλης και το 73% της σκοτεινής ενέργειας όπως κατανέμονται σε αυτό που ονομάζουμε σύμπαν.

Το κοσμολογικό πρότυπο λοιπόν σύμφωνα με τους περισσότερους σύγχρονους φυσικούς είναι πλησιέστερα στο κοσμολογικό πρότυπο προσωκρατικών φιλοσόφων όπως ο Δημόκριτος ή ο Λεύκιππος, απέχει ωστόσο σε  επίπεδο θεωρίας ακόμη από την  «ενοποιημένη θεωρία» που αναζητεί τα στοιχεία της επιβεβαίωσής της στο τούνελ των γαλλο – ελβετικών συνόρων. Παράλληλα αν και είναι προφανές ότι καταρρίπτεται  σε φιλοσοφικό επίπεδο το προχριστιανικό μοντέλο της Γένεσης τα βαθιά ερωτήματα οι αγωνίες, οι ανησυχίες και οι φόβοι των ανθρώπων παραμένουν στοιχεία ακλόνητα στη θέση τους για την πλειονότητα των ανθρώπων.

Η συζήτηση γύρω από αυτά τα ζητήματα είναι προφανώς τεράστια και δεν μπορεί να εξαντληθεί σε λίγες γραμμές. Η ουσία βρίσκεται πέρα και πίσω από τους παραπλανητικούς τίτλους σειράς ελληνικών και διεθνών μέσων μαζικής ενημέρωσης, τα οποία αντιμετώπισαν μιας μέγιστης σημασίας ανακάλυψη περισσότερο ως θρίαμβο της θεολογίας παρά ως ένα πραγματικό επίτευγμα της πειραματικής φυσικής.  Σημειώνει ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου στην «Καθημερινή της 5^ης Ιουλίου :  «Εντόπισαν το σωματίδιο του Θεού» είναι ο τίτλος που αναπαράγεται ξανά και ξανά από μια δημοσιογραφία που ό,τι χάνει σε πρωτοτυπία το κερδίζει σε ευσέβεια. «Βρήκαμε το χειρόγραφο του Θεού» είχαν πει ο Μπιλ Κλίντον και ο Τόνι Μπλερ όταν αποκωδικοποιήθηκε για πρώτη φορά, σε χονδρικές γραμμές, το ανθρώπινο γονιδίωμα, το 2000. «Η ηχώ της Δημιουργίας» είναι το στερεότυπο που συνοδεύει κάθε καινούργια ανακάλυψη της Κοσμολογίας αναφορικά με τη Μεγάλη Εκρηξη.

Μπορεί η Μεταφυσική να προσφέρει πιο «πιασάρικους» τίτλους από τη Φυσική, κινδυνεύει ωστόσο να μας αποκρύψει τα πραγματικά θαύματα του ανθρώπινου μόχθου που βρίσκονται μπροστά στα μάτια μας. Και κάποια χρήσιμα διδάγματα που θα μπορούσαμε να αποκομίσουμε από αυτά. Πρώτα απ’ όλα, το χθεσινό επίτευγμα αποτελεί θρίαμβο της ανθρώπινης συλλογικότητας – και όχι μόνο του συμπαθέστατου, σεμνότατου και κορυφαίου επιστήμονα Πίτερ Χιγκς. Τρεις χιλιάδες φυσικοί, περισσότεροι μηχανικοί, τεχνικοί και εργάτες συνεργάστηκαν για το μεγαλύτερο πείραμα στην ιστορία των επιστημών. Ο Νεύτωνας είπε κάποτε ότι μπόρεσε να δει μακριά γιατί στηριζόταν σε ώμους γιγάντων, εννοώντας τον Κοπέρνικο και τον Γαλιλαίο. Στις μέρες μας, αυτοί οι γίγαντες είναι οι χιλιάδες ανώνυμοι ήρωες της πνευματικής και σωματικής εργασίας».

Επιπλέον η επιτυχία αυτή είναι και μια δικαίωση της δημόσιας έρευνας η οποία έχει προσφέρει επί της ουσίας αλλά και αριθμητικά τις μεγαλύτερες επιστημονικές ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών σε αντίθεση με την αξιοσημείωτη ανακάλυψη του τρανζίστορ  από την «ευφάνταστη» και «πρωτοπόρα ιδιωτική πρωτοβουλία. Σημειώνει κλείνοντας ο Π. Παπακωνσταντίνου  το σημείωμα «Η προπατορική αρετή» : «Για τα πολύ «πρακτικά», επιχειρηματικά πνεύματα, ας σημειώσουμε ότι το ίδιο το Ιντερνετ, το λογισμικό του www, με το οποίο δουλεύουν όλες οι επιχειρήσεις, επινοήθηκε ακριβώς στο CERN, ως υποπροϊόν της βασικής έρευνας. Της δημόσιας έρευνας, που υποκινείται όχι από το άμεσο κέρδος, αλλά (ας μας επιτραπεί η ασεβής σκέψη) από την προπατορική αρετή του ανθρώπου: την περιέργεια». Όλα αυτά αναφορικά και με την εγκατάλειψη από τις ΗΠΑ  του δικού της αντίστοιχου προγράμματος ήδη από το 1993, σε μια εποχή μάλιστα παχιών αγελάδων. Γεγονός το οποίο  κατέδειξε τελικά μια ευρωπαϊκή πρωτοκαθεδρία σε αυτόν τουλάχιστον τον τομέα.

Η πραγματικότητα ωστόσο βάζει επί τάπητος μια σειρά ζητήματα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις έχουν και νέα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Ένα μεγάλο ζήτημα που προκύπτει είναι η νέα εποχή στον τομέα της πειραματικής έρευνας. Το τεράστιο εύρος και κόστος του πειράματος το καθιστά ανεπανάληπτο στην κυριολεξία. Από αυτήν την άποψη οι μελλοντικοί ερευνητές θα στερηθούν πιθανότατα την δυνατότητα επαλήθευσης των αποτελεσμάτων, κάτι που μέχρι σήμερα έχει αποτελέσει την κινητήρια δύναμη της επιστημονικής έρευνας και σκέψης. Από την άλλη πλευρά η πρόοδος της  επιστημονικής σκέψης και η επιβεβαίωση των μοντέρνων θεωριών, απαιτούν πλέον όλο και πιο πολυδάπανα και πολύπλοκα  προγράμματα που μόνο με τη συνεργατική λογική μπορούν να έρθουν εις πέρας.

Το δεύτερο πολύ σοβαρό θέμα που προκύπτει συνδέεται και με την αντιμετώπιση από τον Τύπο τέτοιων ανακαλύψεων. Το ζήτημα δεν είναι ασφαλώς μόνο οι «πιασάρικοι» τίτλοι σε εφημερίδες και τηλεοράσεις  με μια ισχυρή δόση μεταφυσικής. Παρατηρείται, φυσικά όχι μόνο στην υπόθεση του «σωματιδίου του θεού», μια τάση υπεραπλούστευσης ως και εκχυδαϊσμένης εκλαΐκευσης , τάσεις οι οποίες λειτουργούν χαοτικά και σε μια κατεύθυνση μάλλον συσκότισης της πραγματικότητας παρά σε μια κατεύθυνση διαφώτισης και  εμπεριστατωμένης προσέγγισης των επιτευγμάτων.

Συν τοις άλλοις  και εντός της επιστημονικής κοινότητας παρατηρούνται εδώ και χρόνια, και όχι μόνο σε ότι αφορά τη φυσική, μια ολοένα και διογκούμενη τάση «εργαλειοποίησης» των επιστημών μέσω της χρησιμοποίησης ολοένα και πιο περίπλοκων και πολύπλοκων μαθηματικών μοντέλων, τα οποία μπορούν να γίνουν αντιληπτά σε μια στενή κάστα επαϊόντων ακόμη και εντός έκαστης επιστημονικής κοινότητας. Ένα χαρακτηριστικό ακόμη παράδειγμα πέρα από την πυρηνική φυσική, είναι και οι οικονομικές επιστήμες, οι οποίες ολοένα και περισσότερο υπόκεινται σε μια μαθηματική μοντελοποίηση, που καταντάει τελείως ακατάληπτη  τόσο για το ευρύ κοινό όσο και για μεγάλα κομμάτια ειδικών.

Ο συνδυασμός των παραπάνω παραγόντων δημιουργεί μια ακούσια αλλά κυρίως μια εκούσια, από συγκεκριμένους κύκλους και συμφέροντα, «αποθέωσης» και λατρείας των εφαρμοσμένων κυρίως τεχνολογικών επιτευγμάτων σε μια κατεύθυνση αναγωγής της επιστήμης σε «φάρμακο διά πάσα νόσο» και σε λύση για όλα τα ζητήματα που απασχολούν την κοινωνία. Οδηγούν δηλαδή σε μια προσμονή επίλυσης όχι μόνο σοβαρών επιστημονικών ζητημάτων, αλλά και σε μια προσδοκία επίλυσης ακόμη και των κοινωνικών ανισοτήτων. Η αντίληψη αυτή διογκώνει υπέρμετρα  τον πυλώνα της επιστημονικής σκέψης σε βάρος  των κοινωνικών δομών και της αναζήτησης πολιτικών λύσεων, γεγονός που εύκολα μπορεί να καταλήξει σε μια νεοδογματική αντίληψη κυριαρχίας διάφορων «τεχνοκρατικών» λύσεων. Αυτοί οι κίνδυνοι είναι ορατοί περισσότερο παρά ποτέ.

Ένα τρίτο μεγάλο ζήτημα τέλος, είναι η σε μεγάλο βαθμό μάλιστα κεκτημένη κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης αντίληψης στον τομέα της έρευνας και της εκμετάλλευσης των επιστημονικών ανακαλύψεων και επιτευγμάτων. Η βασική έρευνα ασφαλώς και αποδίδει τα μέγιστα ως δημόσια επένδυση, αλλά πλέον είναι εμφανές πως επικεντρώνεται σε τομείς «παραγωγικούς» οι οποίοι μπορούν να έχουν διασύνδεση απευθείας με την αγορά ή με την προσδοκία της εμπορικής εκμετάλλευσης.

Γεγονός εμφανές εδώ και χρόνια στους κλάδους της βιολογίας, της χημείας και των θετικών επιστημών. Η βασική πρωτογενής έρευνα μετατρέπεται κατ΄ αυτόν τον τρόπο σε προθάλαμο της κερδοφορίας συγκεκριμένων συμφερόντων της ιδιωτικής πρωτοβουλίας ως απότοκο της κυριαρχίας του νεοφιλελεύθερου δόγματος. Ενός δόγματος το οποίο περιορίζει ταυτόχρονα μέσω των πολιτικών λιτότητας στο ελάχιστο τα κονδύλια για πρωτογενή έρευνα ακόμη και σε τομείς αιχμής.  Το ίδιο δόγμα έχει ως συνέπεια την κατάτμηση των επιστημονικών πεδίων και την υφαρπαγή προς εκμετάλλευση οποιασδήποτε σημαντικής ανακάλυψης, προερχόμενης κυρίως από τις θετικές επιστήμες, τη βιολογία, τη χημεία κλπ.

Ταυτόχρονα σπρώχνει σε έναν επιστημονικό Καιάδα επιστήμες του κοινωνικού κυρίως πεδίου, από τις οποίες τα πολυεθνικά μονοπώλια δεν προσβλέπουν άμεσα κέρδη και εμπορική εκμετάλλευση. Εμπράκτως έτσι δημιουργεί επιστημονικές κοινότητες, πανεπιστήμια και φοιτητές ή νέους επιστήμονες πολλών ταχυτήτων με υπερεξειδίκευση σε βάρος μιας σφαιρικής ανάγνωσης και μελέτης κάθε επιστημονικού πεδίου. Από την άλλη πλευρά η τροφοδότηση της βασικής έρευνας ως δημόσιας επένδυσης δεν είναι για τη νεοφιλελεύθερη αντίληψη τίποτα παραπάνω από τη μαγιά των προσδοκώμενων κερδών των πολυεθνικών μονοπωλίων.

Σειρά από νομοθεσίες τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο ΕΕ απαγορεύουν ουσιαστικά την χάραξη αυτόνομης εθνικής στρατηγικής στον τομέα του φαρμάκου για παράδειγμα με την αξιοποίηση από κρατικούς φορείς της επιστημονικής γνώσης και των τεχνολογικών εφαρμογών. Σε αυτό το πλαίσιο η βεντάλια των θεμάτων που ανοίγεται είναι τεράστια, με μεγάλο ενδιαφέρον και είναι βέβαιο ότι χρειάζονται πειστικές, επαναστατικές και αριστερές λύσεις που θα  δημιουργούν τις προϋποθέσεις για ανατροπή  της πορείας των πραγμάτων…

Μάκης Γεωργιάδης

VII – VII – 2012