«Πανικός. Πολύ δύσκολη κατάσταση στο Σταρομπέσεβο, Στύλα, Κομσομόλσκογιε.»
«Τώρα – χαμός γύρω μας. Ακόμα χειρότερα στη Στύλα, πολεμάνε μέσα στο χωριό.»
«Στέλιο, εδώ κάθε μέρα έχουμε αφορμή για φόβο. Η γιαγιά μου είναι τώρα εγκλωβισμένη σε μια πόλη όπου γίνονται μάχες. Όταν την ακούσαμε τελευταία δεν είχε ούτε ηλεκτρισμό ούτε νερό ούτε τίποτε. Στο σπίτι των γειτόνων της πέτυχε βόμβα όταν μπορούσαμε να την πάρουμε από κει δε δέχτηκε, τώρα δεν μπορούμε να πάμε εκεί… στη Μαριούπολη γκρέμισαν τον Λένιν που ήταν κοντά στο πανεπιστήμιο.»
«Εχει μπει στη ζωή μας η αβεβαιότητα για το αύριο, ένα μόνιμο άγχος μη φτάσει και σε μας ο πόλεμος. Για σήμερα μόνο στη Μαριούπολη έχουν επίσημα εγγράφει 150 χιλιάδες πρόσφυγες…»
«Εμφανίστηκαν οι ευσυνείδητοι πατριώτες που πιστεύουν ότι το να αγαπάς την Ουκρανία ίσον να μισείς τον Πούτιν και τη Ρωσία. Θέλουν να ΚΑΘΑΡΙΣΟΥΝ τη χώρα από οτιδήποτε θυμίζει το παλιό καθεστώς. Αναπτύσσονται κάτι ακραίες καταστάσεις… είναι ο καιρός των ακροτήτων μάλλον.. »
«Σήμερα, έστειλαν και άλλη ενίσχυση για την εθνοφρουρά στη Μαριούπολη … Οπότε καταλαβαίνεις ότι αναμένονται σκληρές οι μάχες… Τι να πω… Εις αναμονή του κακού.,.Η κοινωνία πάντως είναι διχασμένη… Και αυτό είναι το χειρότερο κατά τη γνώμη μου…»
«Γεια σας! Η νύχτα πέρασε ήσυχα. Ενώ ο ρωσικός στρατός βρίσκεται 30 χλμ. από την πόλη. Όλοι περιμένουμε την επίθεση.»
«Σήμερα μάθαμε ότι από το Νοβοαζόβσκ πλησιάζουν οι στρατιώτες με άρματα και σημαίες της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονιέτσκ. Γι’ αυτό μάλλον θα αναγκαστούμε να φύγουμε και εμείς. Ίσως στο Χάρκοβο, όπου έχουμε συγγενείς, ίσως στον Καναδά, εάν προλάβουμε να πάρουμε διαβατήρια. Προσευχόμαστε να μη μας συμβεί κάτι τέτοιο, αλλά ό,τι κι αν γίνει, θα τελειώσει κι αυτό. Πιστεύουμε στο καλύτερο.»
«Βλέποντας την κατάσταση από μέσα μπορώ να πω ότι η αλήθεια δεν υπάρχει πουθενά. Τα ΜΜΕ και των δύο πλευρών διαστρεβλώνουν τα γεγονότα. Η αλήθεια είναι κάπου στη μέση. Ούτως ή άλλως, οι άνθρωποι σκοτώνονται. Εμείς προσπαθούμε να βοηθούμε τους πρόσφυγες. Δεχτήκαμε μια οικογένεια από ένα χωριό από την περιοχή του Ντονιέτσκ, που δεν τους ξέραμε πριν. Αλλά πριν από μερικές μέρες έφυγαν στη Ρωσία. Θέλουμε να πάρουμε κάποια άλλη οικογένεια, αφού πολλοί χρειάζονται καταφύγιο τώρα.» «… Ούτε ρεύμα ούτε νερό. Επιζούν σε απίστευτες συνθήκες.»
«Η μάνα μου έχει μια αδερφή στη Ρωσία, στο Σμολένσκ. Η αδερφή μου ίσως πάει στη Δυτική Ουκρανία , αλλά προς το παρόν κάθονται μπας και αλλάξει η κατάσταση.» «Αύριο φεύγουν οι δικοί μου από την πόλη. Ανησυχώ πολύ γιατί δεν έχουν πού να πάνε.»
«Αν η κατάσταση δεν βελτιωθεί θα πάμε στο Χάρκοβο. Χτες μάζευα τα ρούχα και ξαφνικά συνειδητοποίησα ότι μπορεί να μην ξαναγυρίσω στο σπίτι μου. Παράξενη αίσθηση. Δεν είναι φόβος, ούτε πανικός. Μούδιασμα.»
«Την κατάρα μου!!! Στον φόβο μας, στον πανικό μας και σε όλους που τους προκαλούν! Την κατάρα μου σ’ όλους τους μεγάλους αχόρταγους που έπαψαν να είναι άνθρωποι!!!»
Κραυγές αγωνίας!
Τέτοιου είδους μηνύματα πήρα χτες και προχτές. Λιτά, περιεκτικά και συγκλονιστικά. Η αναστάτωσή μου κορυφώθηκε. Πριν από λίγους μήνες, μέναμε μαζί με τον συνεργάτη μου, τον κινηματογραφιστή Πέτρο Νούσια, στο Κομσομόλσκογιε κι από κει εξορμούσαμε με τη βοήθεια της Σβετλάνας, της Ελένης και άλλων Ρωμιών της περιοχής, με τις κάμερες , τα φώτα και τα μαγνητόφωνα στο Σταρομπέσεβο και στο Στύλα, δύο από τα σημαντικότερα ελληνικά χωριά της Αζοφικής Θάλασσας, επί ουκρανικού εδάφους, πολύ κοντά στα σύνορα με τη Ρωσία, στην καρδιά της στέπας. Σε μια αχανή περιοχή που ποτέ δεν τη χώριζαν σύνορα, μέχρι το 1991 που για πρώτη φορά στην ιστορία μπήκαν φυλάκια στους δρόμους και διαχωρίστηκαν οι οικογένειες, τα σόγια και η κοινή ζωή των κατοίκων του Ντονμπάς και τουΚουμπάν. Ξαφνικά, εκατομμύρια Ρώσοι έμειναν στην ουκρανική πλευρά και εκατομμύρια Ουκρανοί στη ρωσική πλευρά, έκτων οποίων πάρα πολλοί με ρίζες και ρωσικές και ουκρανικές, σαν κάτι απολύτως φυσικό και αρμονικό.
Στα ελληνικά χωριά, είκοσι από την πρώτη φάση της υποχρεωτικής μετεγκατάστασης των Ρωμιών της Κριμαίας στην Αζοφική πριν από 235 χρόνια και πάνω από σαράντα κωμοπόλεις και χωριά σήμερα, οι Έλληνες με τρεις γλώσσες στο ενεργητικό τους, ρωμέικα-ελληνικά, ρωμέικα-ταταρικά και ρώσικα, πρόσθεσαν στο διάβα του χρόνου και τα ουκρανικά που αποτελούν την επίσημη γλώσσα του νέου κράτους. Και βέβαια, τίποτα δεν τους εμπόδιζε να συνάπτουν γάμους με τους γείτονες και τους συνάδερφους στα αγροκτήματα και τις φάμπρικες, χωρίς το «γένος», η «φυλή» ή η «θρησκεία» να αποτελούν εμπόδιο.
Αυτή η αγαστή συνύπαρξη τόσων διαφορετικών εθνοτικών ομάδων, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται Τάταροι, Βούλγαροι, Αρμένιοι, Εβραίοι, Λευκορώσοι, Γεωργιανοί, Ρουμάνοι, Γερμανοί και άλλοι από δεκάδες εθνότητες που ούτε καν τις είχα ακουστά, ήτανε μέρος της γοητείας που ασκούσε αυτός ο τόπος σε ανθρώπους που όχι μόνο δεν έχουν εθνικιστικές προκαταλήψεις, αλλά απολαμβάνουν αυτό το πανέμορφο πολιτισμικό ψηφιδωτό που κρατάει ζωντανές και αλληλοεπηρεαζόμενες τόσες διαφορετικές κουλτούρες. Ένα ψηφιδωτό που δεν εμπόδισε τους Έλληνες να παραμείνουν Έλληνες επί εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, χρόνια.
Στο Στύλα, στην είσοδο του χωριού, σε υποδέχεται μια επιγραφή με μαίανδρο και αρχαιοελληνικό άρμα και στο Σταρομπέσεβο δεσπόζει στο κέντρο της κωμόπολης, μπροστά στο επιβλητικό πολιτιστικό μέγαρο με το θέατρο, το γυμναστήριο, τη βιβλιοθήκη και το μουσείο, η μεγάλη προτομή της Πάσα Αγγέλινα, της Ελληνίδας ηρωίδας (ηρωίδας και του υπό προετοιμασία ντοκιπαντέρ μας), γέννημα-θρέμμα του Σταρομπέσεβο, που ήταν επικεφαλής του κινήματος των γυναικών «τρακτορίστ», οι οποίες, στη διάρκεια του πολέμου που οι άντρες πολεμούσαν στα μέτωπα τους ναζί, καβάλησαντα τρακτέρ και ανέλαβαν την καλλιέργεια των χωραφιών της ΣοβιετικήςΈνωσης για να τρέφεται ο Κόκκινος Στρατός, αλλά και οι κάτοικοι που έμεναν στα μετόπισθεν.
Υπερφυσικό έργο που συμβολίζεται στο πρόσωπο της Πάσα Αγγέλινα, μετέπειτα βουλευτίνας, η οποία μέχρι σήμερα αποτελεί ένα σχεδόν μυθικό πρόσωπο σε όλες τις χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ, από την Οδησσό μέχρι το Βλαδιβοστόκ, δίπλα στους στρατηγούς της νίκης, τους διακεκριμένους πιλότους και τους γιατρούς και τις νοσοκόμες που με τεράστια αυταπάρνηση συμμετείχαν στο μεγάλο πατριωτικό πόλεμο, αλλά και στη γιγαντιαία ανοικοδόμηση μιας ολοσχερώς καταστραμμένης επικράτειας των διαστάσεων της Σοβιετικής Ένωσης και της Ανατολικής Ευρώπης μαζί.
Στα μουσεία τους, οι ήρωες με τα παράσημα, στις φωτογραφίες και τα ντοκουμέντα, δεν ξεχωρίζουν με βάση την κατανωνή αλλά με βάση τα επιτεύγματα τους. Και στις γιορτές και στα βραδινά γλέντια με βότκα και μπορς με δικά τους τοπικά παντζάρια και πατάτες, όλοι μαζί οι ντόπιοι τραγουδούν ελληνικά, ρωμέικα, ρώσικα και ουκρανικά τραγούδια με την ίδια αγάπη και την ίδια συγκίνηση. Όλα είναι «δικά» τους. Και οι γλώσσες και οι εκκλησίες και τα συγκροτήματα και τα αγάλματα του Λένιν και του Πούσκιν. Όλα είναι κομμάτια και σημεία μιας πολύπλοκης και πολύμορφης ιστορίας αιώνων, με πολλές διακυμάνσεις, με νίκες και με ήττες, με χαρές και λύπες, με στροφές και ευθείες.
Αναγέννηση των Ελλήνων
Η ελληνική παροικία δεν χρειάστηκε να κρύψει τον ιδιαίτερο πολιτισμό της. Αντιθέτως. Από την πρώτη φορά που πήγα στην Αζοφική, σχεδόν δύο δεκαετίες πριν, διαπίστωσα ότι μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ουκρανικού κράτους, το 1991, η ελευθερία έκφρασης των διαφορετικών πολιτισμών, που διευρύνθηκε στα χρόνια της περεστρόικα, είχε εκτιναχθεί στα ύψη. Οι κοινότητες, οι σύλλογοί, τα καλλιτεχνικά συγκροτήματα, τα σχολεία και τα πολιτιστικά κέντρα των Ελλήνων της Αζοφικής πολλαπλασιάζονταν και ανέπτυσσαν εντυπωσιακή δραστηριότητα σε όλους τους τομείς της πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ζωής, προβάλλοντας ανεμπόδιστα τα διακριτικά τους γνωρίσματα, με αποδοχή και ουσιαστική στήριξη από τις κεντρικές και τοπικές αρχές.
Τα τελευταία χρόνια οι βουλευτές, οι δήμαρχοι και οι δημοτικοί και νομαρχιακοί σύμβουλοι ελληνικής καταγωγής ανέρχονταν σε εκατοντάδες. Ο ελληνικής καταγωγής δήμαρχος της Μαριούπολης Γιούρι Χοτλουμπέι εκλέγεται συνεχώς από τότε που πάτησα το πόδι μου στην Αζοφική. Ο πρύτανης Κωνσταντίν Μπαλαμπάνοφ, από το ελληνικό χωριό Μάλο Γιανισόλ, είναι ιδρυτικό στέλεχος του πανεπιστημίου της Μαριούπολης. Χιλιάδες παιδιά και νέοι μαθαίνουν ελληνικά από το δημοτικό ως το πανεπιστήμιο από δασκάλους και καθηγητές εντόπιους, ‘Ελληνες, Ρώσους και Ουκρανούς. Η Ομοσπονδία Ελληνικών Συλλόγων της Ουκρανίας με 105 κοινότητες στο δυναμικό της, με επικεφαλής την Αλεξάνδρα Προτσένκο-Πιτσατζή, από το ελληνικό χωριό Κιρίλοβκα, αποτελεί τον πυρήνα ενός κινήματος πανουκρανικής εμβέλειας με θαυμαστό έργο πλατιά αναγνωρισμένο.
Τώρα, αυτή η γαλήνη, που κράτησε μισό αιώνα, η μεγαλύτερη ίσως στη νεότερη ιστορία τους, χωρίς ξένες επεμβάσεις και χωρίς εθνοκαθάρσεις, κλονίστηκε συθέμελα. Φέτος, για πρώτη φορά, δεν πραγματοποιήθηκε η Ολυμπιάδα Πολιτισμού Μαθητών που οργανώνεται από την Ομοσπονδία και η Ολυμπιάδα Πολιτισμού Φοιτητών που οργανώνεται από το Πανεπιστήμιο με τη συμμετοχή μαθητών, φοιτητών, δασκάλων και καθηγητών από όλη τη χώρα, κάθε χρόνο, στη Μαριούπολη. Αυτό αποτελεί ένα μεγάλο πλήγμα, ουσιαστικό και συμβολικό, στο κίνημα του ελληνικού πολιτισμού. Πέρα από την απογοήτευση για χιλιάδες σπουδαστές που παίρνουν μέρος στις πόλεις και τα χωριά, μεταβάλλει σε εύθραυστους τους θεσμούς γύρω από τους οποίους σφυρηλατήθηκε η μεγάλη και καρποφόρα προσπάθεια αναγέννησης του ελληνικού πολιτισμού στην Ουκρανία. Και απ’ ό,τι διαφαίνεται, δεν θα πραγματοποιηθεί και το Φεστιβάλ Τραγουδιού, το φθινόπωρο, στη Μαριούπολη, στη μνήμη της σπουδαίας Ελληνίδας τραγουδίστριας Ταμάρας Κατσή από το ελληνικό χωριό Σαρτανά που έφυγε αναπάντεχα από τη ζωή, με τη συμμετοχή παραδοσιακών και σύγχρονων καλλιτεχνικών συγκροτημάτων από τις ελληνικές κοινότητες της Ουκρανίας.
Αβέβαιο μέλλον
Ενώ είναι πολύ πιθανό ότι, όποια κι αν είναι η έκβαση της σύγκρουσης, κανένας από τους αντιμαχόμενους δεν πρόκειται να στραφεί ειδικά εναντίον της συλλογικότητας των Ελλήνων, το σίγουρο, όμως, είναι ότι τίποτα δεν θα είναι όπως ήταν πριν. Γιατί η σφοδρή αντιπαράθεση, πλαισιωμένη από ένα ακατάσχετο βομβαρδισμό στρεβλώσεων και παραπληροφόρησης, θα έχει διαρρήξει πολύ σοβαρά το καθεστώς της συνύπαρξης των ανθρώπων, των κοινοτήτων και των εθνοτήτων. Ακόμα και στο εσωτερικό των κοινοτήτων έχουν ήδη εκδηλωθεί ρωγμές που δύσκολα επιδιορθώνονται. Η σύγκρουση δημιουργεί χάσματα αγεφύρωτα, που δεν αφήνουν κανέναν ανεπηρέαστο. Ηχώρα έχει πλέον βυθιστεί στην άβυσσο του διχασμού, εθνικά, πολιτισμικά και κοινωνικά.
Ανατολική Ουκρανία: Στο ίδιο μέρος το 1942
Το καλοκαίρι του 1942, καθώς τα γερμανικά στρατεύματα προχωρούσαν βαθιά στην περιοχή του Ντονμπάς, ένα τεράστιο κύμα ανθρώπων, ο «ανθρωποχείμαρρος» που περιγράφει ανάγλυφα και δραματικά ο Αλ. Φαντέγιεφ στη «Νέα Φρουρά», πλημμύριζε τις πεδιάδες γύρω από το Στάλινο (Ντονιέτσκ) και το Βοροσίλοφγκραντ (Λουγκάνσκ) κινούμενο αργά και δύσκολα προς ανατολικά. Απλοί άνθρωπομ αγρότες από τα κολχόζ, εργάτες από τα ανθρακωρυχεία, μιναδόροι, που έφευγαν με τα πόδια, με κάρα ή με φορτηγά οι άρρωστοι, οι τραυματίες και τα παιδιά, για να γλυτώσουν από τις εκκαθαρίσεις και τους βομβαρδισμούς του πυροβολικού και των στούκας του επελαύνοντος γερμανικού στρατού με κατεύθυνση το Βόλγα και το Στάλινγκραντ. Για να αποφύγουν τις δολοφονίες, τους βιασμούς και τα βασανιστήρια που έκανε ο εχθρός σε κάθε πόλη και χωριό που καταλάμβανε, με πρώτα θύματα τους νέους και τις νέες, μαθητές κυρίως αφού οι ενήλικοι βρίσκονταν προ πολλού στο μέτωπο, στις γραμμές του Κόκκινου Στρατού.
Στα κατεχόμενα εδάφη, όσοι δεν συμμορφώνονταν με τις εντολές των δυνάμεων κατοχής εκτελούνταν επί τόπου ή στέλνονταν στη Γερμανία για να δουλέψουν καταναγκαστικά, σκλάβοι, στα στρατόπεδα εργασίας και στη βαριά βιομηχανία που τροφοδοτούσε με τανκς και κανόνια την πολεμική μηχανή των ναζί.
Τελικά, οι Γερμανοί και οι σύμμαχοί τους, Ρουμάνοι, Ούγγροι και Ιταλοί, υποχώρησαν ηττημένοι και αποδεκατισμένοι μετά τη συντριβή τους στο Στάλινγκραντ. Αλλά άφησαν πίσω τους 8οο χιλιάδες δικούς τους στρατιώτες άταφους και διαμελισμένους και πάνω από δύο εκατομμύρια πολίτες της Σοβιετικής Ένωσης, νεκρούς, τραυματίες και ακρωτηριασμένους. Σ’ αυτές τις απώλειες ανθρώπων, αυτού του ασύλληπτου μεγέθους, μπορεί εύκολα κανείς να αντιληφθεί και το αντίστοιχο μέγεθος των υλικών καταστροφών.
Μέσα σε λίγους μήνες η περιοχή από το Ντονιέτσκ (Στάλινο) μέχρι το Βόλγκογκραντ (Στάλινγκραντ) είχε γίνει ένα τεράστιο νεκροταφείο, με εκατοντάδες χιλιάδες περιφερόμενους πρόσφυγες, εξαθλιωμένους, ανάμεσα σε ερειπωμένα χωριά και παλιοσίδερα από τανκς, αεροπλάνα, φορτηγά, μοτοσικλέτες και νάρκες. Έκτοτε πέρασε μισός αιώνας. Η ζωή αποκαταστάθηκε, σημαδεμένη, όμως, από τις μνήμες. Καμία οικογένεια δεν είχε βγει ακέραια από το μακελειό που προκάλεσαν οι ναζί.
Στην περιοχή του Ντονμπάς που καταλήγει νότια στο λιμάνι της Μαριούπολης, στην Αζοφική Θάλασσα, οι κοινότητες αναστήθηκαν με υπερπροσπάθειες. Όσοι επέζησαν του μακελειού, στρατιώτες και άμαχοι, επέστρεψαν και ξαναέχτισαν τα καμένα σπίτια τους εκ θεμελίων· οι εγκαταστάσεις στα ανθρακωρυχεία και οι γέφυρες που είχαν ανατιναχθεί από τους κομμουνιστές και τους παρτιζάνους κατά την εκκένωση, για να μην χρησιμοποιηθούν από τους Γερμανούς, ξαναφτιάχτηκαν, εκσυγχρονίστηκαν και επεκτάθηκαν· ο μηχανολογικός εξοπλισμός που είχε άρον-άρον μεταφερθεί προς τη Σιβηρία για να μην πέσει στα χέρια του εχθρού επαναφέρθηκε και συμπληρώθηκε για να εξοπλίσει τις νέες βιομηχανικές μονάδες και τους αγροτικούς συνεταιρισμούς που ανασυσταίνονταν- οι παιδικοί σταθμοί, τα σχολεία και τα νοσοκομεία που είχαν διαλυθεί επιδιορθώθηκαν και επαναλειτούργησαν…
Χωρίς καμία εξωτερική βοήθεια, κανένα σχέδιο Μάρσαλ, πραγματοποιήθηκε μία γιγαντιαία ανασυγκρότηση, με προσωπική εργασία όλων ανεξαιρέτως, απ’ άκρη σ’ άκρη στις αχανείς στέπες, κοιτάζοντας σταθερά προς τα μπρος με έναν απίστευτο ενθουσιασμό όσων είχαν πολεμήσει και επιζήσει και όσων μετρούσαν τις φρέσκες πληγές τους. Σε όλη τη φάση της κολοσσιαίας ανοικοδόμησης, διαχρονική υπόμνηση της τεράστιας καταστροφής, της ανυπολόγιστης, αλλά και του τεράστιου αγώνα και του αξιοθαύμαστου ηρωισμού, ήταν τα βιβλία απορίας και τα μυθιστορήματα που γράφτηκαν, τα παράσημα στα στήθια των βετεράνων, τα μουσεία και τα μνημεία για τα 25 εκατομμύρια νεκρούς σε όλη τη Σοβιετική ‘Ενωση και τους αμέτρητους ανάπηρους και τραυματίες που υπάρχουν σε κάθε πόλη και σε κάθε χωριό που συνεισέφερε με βαριές θυσίες στη νίκη, στον μεγάλο αντιφασιστικό πατριωτικό πόλεμο.
Ρώσοι, Ουκρανοί και Ελληνες του Ντονμπάς, της Κριμαίας και τουΚουμπάν, αδιαχώριστοι, πολέμησαν μαζί στα σκληρά
μέτωπα της Σεβαστούπολης, της Μελιτόπολης και του Στάλινγκραντ. Τα ονόματά τους είναι χαραγμένα στις πελώριες
γρανιτένιες πλάκες που είναι αναρτημένες δίπλα στα αστέρια, τα σφυροδρέπανα και τα γλυπτά που απεικονίζουν στρατιώτες, εργάτες, πρόσφυγες, μάνες, παιδιά και σύμβολα ειρήνης.
Μνημεία τιμής στους πεσόντες, μνημεία της αντιφασιστικής πάλης, μνημεία της ενότητας των ανθρώπων στο κέντρο κάθε
κοινότητας, κάθε πόλης και χωριού. Το όνομα Καβαλιόφ, δίπλα στο όνομα Δεφτερένκο, δίπλα στο όνομα Μαυρογιάννη, ίσα
στη ζωή, ίσα στο θάνατο, ίσα στη συλλογική μνήμη.
Αυτή η ζωντανή παράδοση, αυτό το έπος, αυτή η ομοψυχία, αυτή η πολιτισμική ταυτότητα, αυτό το πατριωτικό πνεύμα ενοχλούσε πάντα τους εχθρούς των λαών που ξέρουν ότι η αντιφασιστική μνήμη, η ομόνοια των εθνικών ομάδων και η ειρηνική συνύπαρξη αποτελούν εμπόδιο στην καθυπόταξη τους από τους εισβολείς και τα φερέφωνά τους.
Αφήστε μια απάντηση