του Βασίλη Λιόση- Σύλλογος Γ. Κορδάτος
Η περί γραφειοκρατίας συζήτηση στα πρώτα μετεπαναστατικά σοβιετικά χρόνια, είναι από τα θέματα που μάλλον λίγο έχουν συζητηθεί. Πρέπει, εξ’ αρχής να διευκρινίσω πως τα σημαντικότερα σύγχρονα κείμενα στην ελληνική βιβλιογραφία που με συστηματικό τρόπο και υπό τη μαρξιστική οπτική προσέγγισαν το ζήτημα της γραφειοκρατίας ήταν α) του Γιώργου Ρούση με το βιβλίο του, Ο Λένιν για τη γραφειοκρατία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1985 και του β) Περικλή Παυλίδη, με το βιβλίο του Το φαινόμενο της γραφειοκρατίας στην ΕΣΣΔ, εκδ. Προσκήνιο, 2001.
Αν κάποιος επιθυμεί να δει όλες τις εκδοχές της αντιπαράθεσης θα έπρεπε να καταγράψει την άποψη του Λένιν, του Στάλιν, του Τρότσκι, όλων των εσωκομματικών αντιπολιτεύσεων, την άποψη των αναρχικών κ.λπ. Οι χρονικοί περιορισμοί όμως με αναγκάζουν να περιοριστώ σε μία σύντομη παράθεση των απόψεων Λένιν, Στάλιν και Τρότσκι.
Ο Λένιν για τη γραφειοκρατία
Το έργο του Λένιν είναι διάσπαρτο από αναφορές στη γραφειοκρατία. Η αλήθεια είναι ότι μπορεί να μην έγραψε ένα συγκροτημένο έργο που να παραθέτει το σύνολο της σκέψης του περί του ζητήματος, αλλά οι αναφορές είναι τόσο πολλές και οι διατυπώσεις τόσο τονισμένες, που αποδεικνύουν την ανησυχία του σχετικά με τα προβλήματα που απορρέουν από την ύπαρξη αυτού του φαινομένου στην προσπάθεια της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.
Όσον αφορά στο γραφειοκρατικό φαινόμενο στην αστική κοινωνία ο Λένιν το βλέπει με τρεις διαφορετικές μορφές: Πρώτον, με την έννοια της δημόσιας εξουσίας που είναι χωρισμένη από το λαό κι εξυπηρετεί τα συμφέροντα της αστικής τάξης. Δεύτερον, με την έννοια της σχετικής αυτονόμησης ενός κρατικού στρώματος από την αστική τάξη που εκφράζεται (η σχετική αυτονόμηση) με την εξυπηρέτηση των ιδιαίτερων συμφερόντων αυτού του στρώματος. Τρίτον, με την έννοια του χαρτοβασιλείου, της δυσκινησίας του κρατικού τομέα: «Η γραφειοκρατία, γενικά παρμένη, μπορεί να σημαίνει χαρτοβασίλειο, αναβλητικότητα πνίξιμο στα χαρτιά, τυπική αλληλογραφία».
Βλέποντας κάποιος αυτές τις τρεις έννοιες, αναρωτιέται γιατί δόθηκε από το Λένιν ο ίδιος χαρακτηρισμός (γραφειοκρατία) σε τρία διαφορετικά φαινόμενα που σε πρώτη ματιά είναι ασύνδετα μεταξύ τους. Ποιος άραγε είναι ο κοινός παρονομαστής τους, ποιος ο συνδετικός ιστός που τα διαπερνάει; Η απάντηση βρίσκεται στο ότι και στις τρεις περιπτώσεις εκφράζεται η απόσπαση από το λαό (εργατική τάξη και σύμμαχα λαϊκά στρώματα), από την εξυπηρέτηση των άμεσων και μακροπρόθεσμων συμφερόντων του. Κι ακόμη: η μια έννοια μπορεί να συνεπάγεται την άλλη. Για παράδειγμα: όταν κάποιος βρίσκεται σε θέση που είναι χωρισμένη από το λαό και που εξυπηρετεί τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης, αυτό επιφέρει την αδιαφορία και τη δυσκινησία στη διαδικασία της επίλυσης των προβλημάτων των λαϊκών στρωμάτων.
Ο Λένιν από αυτές τις τρεις έννοιες της γραφειοκρατίας κρατάει τις δυο τελευταίες για τη μεταβατική περίοδο από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό.
Μάλιστα, ο Λένιν φαίνεται να συνδέει τους γραφειοκράτες με την υποκριτική συμπεριφορά του κόλακα. Σε ταξίδι που έκανε με το σιδηρόδρομο και χωρίς να φανερωθεί γράφει: «Ευτυχώς, επειδή ήμουν στην ντρεζίνα ινκόγκνιτο, μπορούσα να ακούσω και άκουσα ανοικτές, ειλικρινείς (και όχι υπηρεσιακά-γλυκές και ψεύτικες) διηγήσεις των υπαλλήλων και από αυτές κατάλαβα ότι αυτό δεν είναι μια περίπτωση, αλλά όλη η οργάνωση είναι παρόμοια, ανήκουστα αίσχος, ξεχαρβάλωμα και πλήρης ανικανότητα» (οι υπογραμμίσεις δικές μας). Κι ακόμα: «όλη η δουλεία όλων των οικονομικών οργάνων μας υποφέρει πιο πολύ από τη γραφειοκρατία. Οι κομμουνιστές έγιναν γραφειοκράτες. Αν υπάρχει κάτι που θα μας καταστρέψει είναι αυτό», (η υπογράμμιση στο πρωτότυπο). Είναι προφανές ότι εδώ δε μιλάει για τους παλιούς γραφειοκράτες, αλλά για τους ίδιους τους κομμουνιστές. Και για να μη μείνει καμία αμφιβολία για αυτό λέει: «Στη μάζα των συνδικάτων δημιουργήθηκε ένα πνεύμα δυσαρέσκειας απέναντί μας από τα λάθη μας, από τη γραφειοκρατία που αφήσαμε να αναπτυχθεί στα ανώτερα κλιμάκια και από εμένα τον ίδιο…».
Όσον αφορά στα αίτια που γεννούν τα φαινόμενα της γραφειοκρατίας ο Λένιν καταγράφει: το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, την ύπαρξη μικρής εμπορευματικής παραγωγής, το χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο, τα απομεινάρια του παρελθόντος, την αντίσταση των αστών τεχνοκρατών, τις υποκειμενικές αδυναμίες των κομμουνιστών, τη σχεδιομανία σε συνδυασμό με τη μη εφαρμογή στην πράξη των αποφάσεων, την υπερδιόγκωση του κρατικού μηχανισμού, τις στρεβλώσεις στην εφαρμογή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Προφανώς επισημαίνοντας τα αίτια, βλέπει ταυτόχρονα και τον τρόπο μέσω του οποίου το φαινόμενο μπορεί να περιορισθεί και τελικά να εξαλειφθεί.
Έτσι στο πώς αντιμετωπίζεται το φαινόμενο ο Λένιν χρησιμοποιεί τρεις κατηγορίες λύσεων: την ανάπτυξη της δημοκρατίας, την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, τη λήψη συγκεκριμένων διοικητικών μέτρων.
Ο Στάλιν για τη γραφειοκρατία
Με βάση το πώς ο Στάλιν αντιμετώπισε τις διαφωνίες, εσωκομματικές κι εξωκομματικές, θα περίμενε να μη βρει αναφορές του περί γραφειοκρατίας. Κι όμως οι αναφορές του είναι αρκετές και τολμηρές.
Το 1927, στο 15ο συνέδριο του κόμματος επικρίνει τα στελέχη του κόμματος που αρνούνται να κάνουν αυτοκριτική και να διορθώσουν τα λάθη τους.
Το 1928 στο 8ο συνέδριο της ΠΛΚΟΝ (νεολαία) κάνει ευθεία αναφορά στο πρόβλημα της γραφειοκρατίας επισημαίνοντας πως ζει εντός όλων των επαναστατικών οργανώσεων της χώρας (κόμμα, νεολαία, συνδικαλιστικές οργανώσεις) και επισημαίνει πως ο τύπος του κομμουνιστή γραφειοκράτη είναι ο πιο επικίνδυνος τύπος γραφειοκράτη, αφού συγκαλύπτει τη γραφειοκρατία του.
Το 1929 οπότε και πραγματοποιείται η 16η κομματική συνδιάσκεψη υπογραμμίζεται εμφατικά η ανάγκη για πάλη ενάντια στη γραφειοκρατία.
Το 1930 εμπλουτίζει κατά κάποιο τρόπο την έννοια της γραφειοκρατίας αφού μιλά για την επιβολή διοικητικών μεθόδων στη διαδικασία της κολεκτιβοποίησης.
Την ίδια χρονιά, στο κείμενο «Απάντηση στους συντρόφους Κολχόζνικους», ο Στάλιν δείχνει να διαφοροποιείται στο ζήτημα σχετικά με το ποια κομματικά στρώματα αγκαλιάζει η γραφειοκρατία. Πού έγκειται η διαφοροποίηση του Στάλιν; Ενώ αρχικά έκανε αναφορά για τη γραφειοκρατικοποίηση των μεσαίων στελεχών, παραδέχεται, πλέον, ότι το φαινόμενο αγκαλιάζει και ανώτερα στελέχη, μέχρι και μέλη της ΚΕ. Μάλιστα προσθέτει ένα νέο στοιχείο που χαρακτηρίζει τους γραφειοκράτες και αυτό εστιάζεται στη συμπεριφορά τους και όχι μόνο στις μεθόδους του (κομπασμός, ξιπασιά κ.λπ.).
Τώρα, βέβαια, τίθεται μετ’ επιτάσεως το ερώτημα αν οι θεωρητικές αποφάνσεις του Στάλιν εναρμονίστηκαν με την πράξη. Ασφαλώς σε μία προλεταριακή δημοκρατία θα υπάρξει προσπάθεια τόσο της εσωτερικής αντίδρασης όσο και του ιμπεριαλισμού να δημιουργήσουν προβλήματα που μπορεί να φτάσουν μέχρι και την αντεπανάσταση. Ακριβώς αυτό το γεγονός δεν αποκλείει τη διείσδυση του ταξικού εχθρού στο επαναστατικό κόμμα. Αλλά από αυτό μέχρι τη φυσική εξόντωση του μεγαλύτερου μέρους της παλιάς γενιάς των Μπολσεβίκων κατηγορούμενοι ως πράκτορες, υπάρχει μεγάλη απόσταση.
Ο Τρότσκι για τη γραφειοκρατία
Ο Τρότσκι αναμφισβήτητα είχε το πιο πλούσιο θεωρητικό έργο για τη γραφειοκρατία, χωρίς ασφαλώς αυτό να σημαίνει ότι οι θέσεις του ήταν σωστές ή ότι δικαιώθηκαν στο σύνολό τους. Θα λέγαμε πως μπορούμε να διακρίνουμε τρεις περιόδους όσον αφορά στον τρόπο που αντιμετώπισε το ζήτημα της γραφειοκρατίας.
Στην πρώτη περίοδο που εγκαινιάζεται το 1920 με το έργο του Τρομοκρατία και Κομμουνισμός αναπαράγει εν μέρει, ή καλύτερα στρεβλά, τις ιδέες του Λένιν. Ο Λένιν έχοντας απόλυτη επίγνωση των δυσκολιών της σοσιαλιστικής οικοδόμησης που οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην καθυστέρηση της ανάπτυξης των ρωσικών παραγωγικών δυνάμεων, αναφερόταν στην ανάγκη επιβολής της εργασιακής πειθαρχίας, της μονοπρόσωπης διεύθυνσης των εργοστασίων κ.λπ. Ταυτόχρονα όμως, πρότεινε την αυτενέργεια των εργατών στην καταγραφή, τον έλεγχο της παραγωγής και της διανομής των προϊόντων, καταφερόταν ενάντια σε κάθε ομοιομορφία που επιβαλλόταν από τα πάνω, διαχώριζε την πειθαρχία σε στρατιωτική και συντροφική, απορρίπτοντας την πρώτη.
Ο Τρότσκι υιοθετεί το διοικητικό κομμάτι της πρότασης του Λένιν, μη κάνοντας αναφορά στο δημοκρατικό σκέλος. Αποκορύφωμα της γραφειοκρατικής του άποψης ήταν η πρότασή του για τα συνδικάτα: «Μια παρατεταμένη διατήρηση της “ανεξαρτησίας” του συνδικαλιστικού κινήματος στην εποχή της προλεταριακής επανάστασης είναι το ίδιο αδύνατη όπως και η πολιτική των συνασπισμών […] Τα συνδικάτα γίνονται οι οργανωτές της εργατικής πειθαρχίας. Απαιτούν από τους εργάτες εντατική εργασία, μέσα στις πιο επίπονες συνθήκες, στο βαθμό που το κράτος δεν μπορεί να τροποποιήσεις αυτές τις συνθήκες. Τα συνδικάτα γίνονται ο μηχανισμός της επαναστατικής καταπίεσης πάνω στους απείθαρχους, τα αναρχικά και παρασιτικά στοιχεία της εργατικής τάξης. Εγκαταλείποντας τη τρέιντ-γιουνιονιστική πολιτική που, ως ένα ορισμένο βαθμό, είναι αξεχώριστη από το βιομηχανικό κίνημα σε μια καπιταλιστική κοινωνία, τα συνδικάτα τάσσονται ολοκληρωτικά με τη νέα πολιτική του επαναστατικού κομμουνισμού».
Ο Τρότσκι γίνεται ακόμα πιο κάθετος στις διαπιστώσεις του όταν γράφει ότι «Η στρατιωτικοποίηση είναι αδιανόητη χωρίς τη στρατιωτικοποίηση των ίδιων των συνδικάτων, χωρίς της εγκαθίδρυση μιας κατάστασης πραγμάτων όπου κάθε εργάτης θα νοιώθει σα στρατιώτης της εργασίας που δεν μπορεί να διαθέτει ελεύθερα τον εαυτό του. αν του δοθεί διαταγή πρέπει να την εκτελέσει, πρέπει να θεωρηθεί λιποτάκτης και να τιμωρηθεί. Ποιος θα φροντίσει για αυτό; Τα συνδικάτα που θα δημιουργήσουν μια νέα κατάσταση πραγμάτων. Αυτή είναι η στρατιωτικοποίηση της εργατικής τάξης».
Στη δεύτερη περίοδο ο Τρότσκι διαφοροποιείται και ακολουθεί ένα σκεπτικό ήπιου αντιγραφειοκρατικού πνεύματος. Η περίοδος αυτή εγκαινιάζεται το 1923 με το βιβλίο του Νέα Πορεία. Εκείνη την περίοδο η πολιτική του Πολεμικού Κομμουνισμού τερματίζεται κι εγκαινιάζεται η ΝΕΠ (Νέα Οικονομική Πολιτική). Η πολιτική αυτή είχε εγείρει διαφωνίες σε μια σειρά ζητημάτων μερικά από τα οποία τα έθεσε ο Τρότσκι. Στην εν λόγω μπροσούρα ο Τρότσκι ασχολείται με διάφορα θεωρητικά ζητήματα αλλά κυρίως με τα ζητήματα γραφειοκρατικοποίησης του κόμματος.
Ένα ζήτημα που θέτει ο Τρότσκι είναι αυτό των γενιών και της σύνθεσης εντός του κόμματος και διαπιστώνει ότι « […] το κόμμα τράβηξε όχι μονάχα εργάτες με χαμηλή συνείδηση, αλλά και ορισμένα στοιχεία εντελώς ξένα προς το πνεύμα του: υπαλλήλους καριερίστες και πολιτικά παράσιτα. Στη χαώδη αυτή περίοδο, στάθηκε ικανό να διατηρήσει την μπολσεβίκικη φύση του μόνο χάρη στην εσωτερική δικτατορία της Παλιάς φρουράς που είχε δοκιμαστεί τον Οκτώβρη».
Στη συνέχεια ο Τρότσκι μιλάει για την ύπαρξη δυο «πατωμάτων» στο κόμμα: «το πάνω πάτωμα, όπου παίρνονταν οι αποφάσεις και το κάτω πάτωμα, όπου δε γινόταν τίποτε άλλο από το να μαθαίνουν τις αποφάσεις». Προσθέτει δε, ότι στον κομματικό μηχανισμό έχουν αναδειχτεί «τα πιο αρνητικά και τα πιο ανυπόφορα χαρακτηριστικά»: μηχανισμός κλίκας, γραφειοκρατική υπεροψία και πλήρη περιφρόνηση στις διαθέσεις και στις σκέψεις και τις ανάγκες του κόμματος.
Στην τρίτη του περίοδο ο Τρότσκι παρουσιάζεται ως αντιγραφειοκράτης αλλά σε πιο σκληρή εκδοχή σε σχέση με τη δεύτερη περίοδο. Βασικά σχετικά έργα είναι Η ταξική φύση της Σοβιετικής Ένωσης (1935) και Η Προδομένη Επανάσταση (1936). Σε αυτή την περίοδο ο Τρότσκι παραλληλίζει την αστική γραφειοκρατία με τη σοβιετική, συνδέει τη γραφειοκρατία με τον κουλάκο και το Νέπμαν, στηλιτεύει την προσωπολατρία, μιλά για τη διείσδυση καριεριστών στο κόμμα και υπολογίζει ότι το γραφειοκρατικό σοβιετικό στρώμα πλησιάζει τα 2.000.000 άτομα. Η αντιπαράθεσή του με το Στάλιν είναι πλέον σφοδρότατη.
* * * *
Σήμερα η θεωρητική αναζήτηση για το φαινόμενο της γραφειοκρατίας δεν αποτελεί μιαν ακαδημαϊκή ενατένιση, αλλά απόλυτη ανάγκη για την αναγέννηση και ανασύνθεση του επαναστατικού κινήματος. Απαιτείται μια συστηματική καταγραφή της συζήτησης στην οποία θα αποσαφηνιστεί η έννοια της γραφειοκρατίας, η ερμηνεία της ύπαρξης του φαινομένου, οι τρόποι καταπολέμησης του, αν αντιμετωπίσθηκε και με ποιους τρόπους, πώς συνδέεται με τις ανατροπές που ξεκίνησαν το 1989 και αν η γραφειοκρατία αφορά στενά στο εποικοδόμημα ή συνδέεται και με τη βάση.
Αφήστε μια απάντηση