Το “Γλυκοχάραμα” (1944), του Μενέλαου Λουντέμη

Tου Δημήτρη Δαμασκηνού, εκπαιδευτικού Δ.Ε.-ιστορικού, negreponte2004@yahoo.gr

Κι αχ! –έρμη ζωή! –Τι θα ’σουνα αν δεν έμοιαζες καμιά φορά και με τα παραμύθια; 1

Μικρός μαθητής ο Μενέλαος Λουντέμης, 15χρονο γυμνασιόπαιδο, στις καλοκαιρινές διακοπές του σχολείου ανέβαινε τα καλοκαίρια του 1926, 1927 και 1928 στα σαρακατσάνικα 2 καλύβια κι έκανε το δάσκαλο άλλοτε στου Καραφυλλιά στην Μπλάτσα κοντά στο παλιό χωριό Πευκωτό-Αριδαίας και άλλοτε στου Χύτα στην Τζένα πάνω από το χωριό Νότια.

Οι Σαρακατσαναίοι ακόμα θυμούνται τον δάσκαλο, το κουτσό παλικαράκι. Εκεί γνώρισε τη βουνίσια ζωή τους και εμπνεύστηκε τα διηγήματα της συλλογής «Γλυκοχάραμα» που κυκλοφόρησε τις συννεφιασμένες μέρες της Γερμανικής Κατοχής το 1944. Μαθητές του ήταν τα αδέρφια Γεώργιος, Αντρέας και Δημήτρης παιδιά του Δρόσου Καραφυλλιά από τα Γιαννιτσά 3.

“Η παιδεία των Σαρακατσάνων ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Οι σκληρές συνθήκες ζωής και οι συνεχείς μετακινήσεις τους στις ορεινές περιοχές δεν επέτρεπαν τη μόρφωση των παιδιών τους σε σχολεία”.

Ο Λουντέμης στο κάθε διήγημα της συλλογής «Γλυκοχάραμα» συνθέτει και μια σύντομη «ποιμενική» σπουδή. Μ’ αυτήν τη λογοτεχνική του απόπειρα πέτυχε ν’ αναγνωριστεί -από ιστορική και λαογραφική άποψη- η προσφορά του στην παράδοση των Σαρακατσάνων. Θα γράψει χαρακτηριστικά ο Σαρακατσάνος Θεόδωρος Γιαννακός: “Ο Μενέ­λα­ος Λουντέμης, ο σπουδαίος αυτός λογοτέχνης και άνθρωπος, στα βιβλία του, και ιδιαίτερα στο «Γλυκοχάραμα», διασώζει αρκετά στοιχεία του πολιτισμού μας, και περισσότερο απ’ όλα τον ζωντανό προφορικό μας λόγο. Και εκτός από αυτό, μέσα από τα βιβλία του, κάνει γνωστό στον έξω κόσμο τον πολιτισμό των ανθρώπων των βουνών 4.

Κάποια τσελιγκάτα 5, το καλοκαίρι, με δικά τους έξοδα μίσθωναν δάσκαλο, συνήθως συνταξιούχο, για να δώσει κάποιες γνώσεις στα παιδιά. Τα παιδιά παρακολουθούσαν τα μαθήματα σε μια ειδικά διαμορφωμένη καλύβα, το «δασκαλοκάλυβο»” 6.

Μιλώντας από λογοτεχνική άποψη, η συλλογή περιέχει πέντε διηγήματα. Τα δύο από αυτά, η «Λιέν» και το «Φονικό», είναι άσχετα με τους Σαρακατσαναίους και αναφέρονται το πρώτο στην περιοχή του Βόλου και το δεύτερο παρουσιάζει μια ερωτική ιστορία σ’ ένα χωριό.

Τα υπόλοιπα τρία διηγήματα της συλλογής, το ομότιτλο «Γλυκοχάραμα» το «Τσιμπούσι του γέρο Λια» και ο «Πριόβολος» αναφέρονται στη ζωή των Σαρακατσαναίων όπως την έζησε ο ίδιος ο Λουντέμης.

Και έρχεται ο συγγραφέας στο τέλος του διηγήματος σα μικρός μάγος, με το ραβδί της ανθρωπιάς στην άκρη της πένας του να δώσει αίσιο τέλος σ’ αυτή την –κατά βάση- δραματική ιστορία, υπαινισσόμενος παιχνιδιάρικα πως ο γέρο Παναγός με τα σβησμένα λογικά επανέρχεται στην πραγματικότητα και επανενώνεται με τη μονάκριβη του θυγατέρα, τη Γαρουφαλιά, που τον λατρεύει:

Πιο συγκεκριμένα στο διήγημα «Γλυκοχάραμα» ο γέρο-Μάιτας είναι ο Μάττας, που έβοσκε τα πρόβατα στο τσελιγκάτο του Πασα-Γιώργη Καραφυλλιά στην Μπλάτσα. Η κόρη του που ήταν πραγματικά φυματική, κλέφτηκε με φυματικό, που είχε βγει στα βουνά για ανάρρωση, και γι αυτό τρελάθηκε ο γέροντας. Η Πόρδο-Πανάγιω είναι η Παναγιώτα Μπιζίκη, ο Μανώλης είναι ο Μανωλής

Στάνη Παπαρούνα, Γυφτόκαμπος Σκαμνελίου – 1910

Στο διήγημα «Τσιμπούσι» αναγνωρίζεται ο Δρόσος Καραφυλλιάς και ο τσέλιγκας με τις έξι κόρες είναι ο Στέργιος (Τσάμης) Καραφυλλιάς αδερφός του Πασα-Γιώργη και του Δρόσου.

Στον «Πριόβολο», αν και παραλλάσσει ο συγγραφέας με τέχνη τα ονόματα, αναγνωρίζονται ο Θανάσης Μπιδικλής, που είναι ο Θανάσης Μπιζίκης, ο «Βλοιοβαγγέλης» που είναι ο Βαγγέλης Γάκης, ο Ζήσης Πατακιούτης που είναι ο Χύτας και ο Μήτρο-Κεχαγιάς ο φτωχός τσομπάνος, που βρήκε χρήματα και τον αποκαλούσαν έτσι ειρωνικά. Όλοι οι παραπάνω ήταν τσομπαναραίοι ή «σμίκτες» στο τσελιγκάτο του Χύτα στην Τζένα 17.
Τα παραπάνω στοιχεία, όπως το στέκι των Σαρακατσαναίων, τα βοσκοτόπια, που αναφέρει, τα ονόματα, που σκόπιμα παραλλάσσει και οι ιστορίες, που διαδραματίζονται με σιγουριά μας οδηγούνε να βρούμε τον τόπο, που περιγράφει ο συγγραφέας και είναι τα βουνά της Αλμωπίας (Καρατζόβας) και οι Σαρακατσαναίοι στα χρόνια 1926-29.

(Σαρακατσάνοι): Οικογένεια Χρήστου Γιδάρη. Παλιά Σερβία – 1926

Γι’ αυτή τη συλλογή διηγημάτων του Μενέλαου Λουντέμη θα γράψει ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου: “Τα τοπία και τα τσοπανόπουλα της Μακεδονίας, που τον απασχόλησαν και στο πρώτο βιβλίο του, γίνονται τώρα το κύριο θέμα του. Και ο «ποιμενισμός» του δεν σκιάζεται από την αφέλεια του αρκαδικού ειδυλλίου…. Συνήθειες, τρόπος ζωής και ήθη αναβιώνουν… μακριά από τον φτηνό ενθουσιασμό του φολκλόρ. Αποφασιστικό ατού εν προκειμένω του συγγραφέα, η γλώσσα. Ο αφηγητής δεν υποπίπτει ούτε μια φορά στις μεγαλόσχημες αφαιρέσεις της Έκστασης. Μιλάει με κέφι το τοπικό ιδίωμα και ξέρει ότι δεν υπάρχει λόγος να επιδείξει την άνεση του χειρισμού του. Φροντίζει ακόμη να δείξει έμμεσα τις πηγές της κακοδαιμονίας που βασανίζει τους ήρωές του και διανθίζει με τόνους λελογισμένης ελαφρότητας το ζήτημα της ακτημοσύνης και της αμάθειάς τους: «μοιραίοι» αλλά όχι «άβουλοι», αδικημένοι αλλά όχι δειλοί ή ανήμποροί” 18.

Οι γυναίκες σκεπάζουν το ορθό κονάκι με άχυρο Μιτσικέλι, 1922–Φωτ. C. Hoeg

Θετική είναι και η γνώμη του Γιάννη Χατζίνη για το «Γλυκοχάραμα» 19: «Όταν ύστερα από κάποια δοκιμασία της «Έκστασης», πήρα στα χέρια μου το «Γλυκοχάραμα» του κ. Μενέλαου Λουντέμη… πολύ γρήγορα παρασύρθηκα από το θέλγητρο της ανάγνωσης…

Στο «Γλυκοχάραμα» δεν πρόκειται παρά για την ίδια και αιώνια ιστορία, που μπορεί να συνοψισθεί στην κοινότοπη φράση: «έλξη των δύο φύλων», η οποία κλείνει ωστόσο όλο το μυστήριο κι όλο το δράμα της ανθρωπότητας. Δράμα δίχως λύση, γι’ αυτό και πάντα ανανεωνόμενο, ο έρωτας, έλκει ακαταμάχητα τον καλλιτέχνη για να ξοδεύει πάνω σ’ αυτό το ταλέντο του, και συχνά να φθείρει και τη ζωή του, – αφού βαθιά, άλλωστε, πιστεύει, πως αυτός είναι ο προορισμός του ταλέντου, αυτός ο σκοπός της ζωής. Η συνείδηση αυτής της φθοράς είναι που κάνει τον κ. Λουντέμη να προβάλει –μάλιστα και με κάποια έπαρση- το ταλέντο του, κάθε φορά που θέλει να δικαιώσει μιά στάση του ή να αναμετρηθεί, οπωσδήποτε, με το αντίμαχο κύμα της ζωής. Με το «Γλυκοχάραμα» βλέπω τον καλλιτέχνη να παίρνει μια ολοκλήρωση, καθώς διαμορφώνεται οριστικά και ξεκαθαρίζεται το συγγραφικό του κλίμα. Τα πέντε διηγήματα που συγκροτούν αυτό το βιβλίο, δεν μας προσφέρουν ασφαλώς κάτι καινούριο, αφού ήδη προηγήθηκε η «Ράτνικα», αλλά ίσα-ίσα αποτελούν μια ηθελημένη, και πέρα για πέρα επιτυχημένη επιστροφή στην ατμόσφαιρα εκείνη που στάθηκε η πιο πρόσφορη στην ιδιοσυγκρασία του και στις καλλιτεχνικές του δυνατότητες…

Με το «Γλυκοχάραμα» πρέπει κι ο ίδιος να κατάλαβε πως βρίσκεται πάλι στο σωστό του δρόμο. Του δίνεται η ευκαιρία, χρησιμοποιώντας την πατροπαράδοτη φόρμα μ’ έναν τρόπο δικό του να διοχετεύσει τον τραυματισμένον ερωτισμό του, όλη τη συναισθηματική ευθιξία του, σ’ ένα υλικό που παίρνει μια μαγεία στα χέρια του, καθώς μπορεί να του δίνει ωραία σχήματα σχεδόν αυτοσχεδιάζοντας, σχεδόν χωρίς κόπο συγγραφικό, αφού έχει οδηγό του μόνο την εσωτερική του παρόρμηση, την άμεση προσφορά της καλλιτεχνικής του φύσης. Γι’ αυτό οι περίπλοκες ψυχολογικές καταστάσεις, τα λογής προβλήματα που γεννάει η συμβίωση με ανθρώπους και που μπορούν επίσης ν’ αναταράζουν ως το βάθος την ανθρώπινη ψυχή, βρίσκονται έξω απ’ την περιοχή του ενδιαφέροντός του και της τέχνης του. Αυτός κοιτάζει να συλλάβει στιγμές και να τις εξωραϊσει. Στήνει τα ξόβεργά του στις πιο απροσδόκητες νότες, που δίνουν μια λεπτή χάρη και στην πιο αφελή ερωτική εξομολόγηση. Νομίζω πως χωράει εδώ ένα πειστικώτατο δείγμα για το θέλγητρο αυτής της αφέλειας (μολονότι, απομονωμένο από το κείμενό του, χάνει σχεδόν όλη του την ένταση):

Σημειώσεις-Παραπομπές

1. Μενέλαος Λουντέμης, «Γλυκοχάραμα», εκδόσεις Δωρικός, έκδοση 13η, Αθήνα 1996.

2. “Οι Σαρακατσαναίοι είναι: “Νομάδες κτηνοτρόφοι, ζούσαν στα βουνά το καλοκαίρι και το χειμώνα στα χειμαδιά διασκορπισμένοι σ’ ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα. Κοιτίδα των Σαρακατσαναίων ήταν η οροσειρά της κεντρικής και νότιας Πίνδου και η Ρούμελη με επίκεντρο τα Άγραφα, χώρος που λόγω της γεωφυσικής του κατάστασης ήταν απάτητος, δεν ήταν γραμμένος πουθενά και γι’ αυτό κατοικούνταν από αυτόνομους και ελεύθερους ανθρώπους. Ο διασκορπισμός τους από την αρχική κοιτίδα τους προς την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα έγινε επί Τουρκοκρατίας και κυρίως τον 18ο αιώνα, στα χρόνια του Αλή Πασά. (Βλ. Νικόλαος Γ. Ζυγογιάννης, Οι Σαρακατσάνοι, ο.π., κείμενο αναρτημένο στην ιστοσελίδα: elassona.com.gr).

3. Ιωάννης Θ. Κουτσοκώστας, Ο Μενέλαος Λουντέμης στα Σαρακατσάνικα τσελιγκάτα, απόσπασμα απο άρθρο της εφημερίδας «Τα Σαρακατσάνικα Χαιρετήματα» που εκδίδει η Αδελφότητα των εν Αθήναις Σαρακατσαναίων Ηπείρου, Σάββατο, 27 Σεπτεμβρίου 2008.

4. Βλ. Θεόδωρος Γιαννακός, Οι δάσκαλοι των τσελιγκάτων, κείμενο ανάρτηση στην ηλεκ. διεύθυνση “Πορτραίτα Σαρακατσάνων.

5. “Ο τρόπος ζωής τους (ενν. των Σαρακατσάνων) ήταν οργανωμένος με ένα είδος ποιμενικής συνεργασίας, το «Τσελιγκάτο». Είτε βρίσκονταν στα βουνά για ξεκαλοκαιριό, είτε το χειμώνα στα χειμαδιά, αδέρφια, πρωτοξαδέρφια και δεύτερα ξαδέρφια έσμιγαν τα κοπάδια τους σε ένα είδος συνεταιρισμού, για την καλλίτερη παραγωγική συνεργασία και διάθεση των κτηνοτροφικών τους προϊόντων. Αρχηγός του «Τσελιγκάτου» ήταν ο τσέλιγκας (αρχιποιμένας), πλούσιος κτηνοτρόφος, με πολλά πρόβατα, που ξεχώριζε για τις ικανότητές του… Αυτός κανόνιζε σχεδόν τα πάντα που είχαν σχέση με το τσελιγκάτο (ενοικίαση βοσκοτόπων, πώληση γάλακτος και τυροκομικών προϊόντων, αρνιών, μαλλιών κ.τ.λ.). Είχε όμως και κοινωνικό ρόλο στη στάνη: συμβούλευε – μαζί με τους γεροντότερους – και έλυνε διαφορές. Όλοι οι σμίχτες είχαν συμμετοχή στα κέρδη και τις ζημιές του κοπαδιού. Του Αγίου Δημητρίου για το καλοκαίρι και του Αγίου Γεωργίου για το χειμώνα έκαναν λογαριασμό και απολογισμό των εσόδων και εξόδων του τσελιγκάτου και πάντα κρατούσαν παραστατικά (τεφτέρια). (Βλ. Νικόλαος Γ. Ζυγογιάννης, καθηγητής, πρώην πρόεδρος Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Συλλόγων Σαρακατσαναίων (ΠΟΣΣ), Οι Σαρακατσάνοι, κείμενο αναρτημένο στην ιστοσελίδα: elassona.com.gr).

6. Βλ. Νικόλαος Γ. Ζυγογιάννης, Οι Σαρακατσάνοι, ο.π., κείμενο αναρτημένο στην ιστοσελίδα: elassona.com.gr.

7. φαλκάρια ήταν τα τσελιγκάτα με τα γυναικόπαιδα το βιό φορτωμένο στα μουλάρια και τ’ άλογα των κυρατζήδων και τα κοπάδια χωριστά-χωριστά, στέρφα-γαλάρια κλπ. που ανέβαιναν ή κατέβαιναν από τα βουνά.

8. κεχαϊάς ή κεχαγιάς, ήταν (1) αξιωματούχος του οθωμανικού κράτους και (2) (μεταφορικά) αυτός που θέλει να είναι πάντα αρχηγός.

9. Τσέλιγκας ήταν αυτός που είχε πολλά αιγοπρόβατα (συνήθως πάνω από πεντακόσια).

10. φλετούρισε η φλετούριξε σημαίνει πέταξε και κυριολεκτικά (όπως το πουλί ή η πεταλούδα). Λέγεται ίσως και για άνθρωπο που «πέταξε» μεταφορικά, έφυγε γρήγορα, εξαφανίστηκε, έγινε καπνός.

11. σκιάζω (< σκιά), στη λαϊκή χρήση σημαίνει τρομάζω κάποιον άνθρωπο ή ακόμη κι ένα ζωντανό (όπως στο απόσπασμα), δημιουργώντας προσωρινά ή μόνιμα αισθήματα φόβου.

12. τσούρμο, το (ουσιαστικό): (1) το πλήρωμα ενός πλοίου, (2) (μεταφορικά) πλήθος ανθρώπων ή ζώων (εδώ), π.χ. παντρεύτηκαν κι έκαναν ένα τσούρμο παιδιά.

13. μακελάρης ο: 1. (λαϊκότρ.) ο χασάπης: Tο αρνί σπάραζε κάτω απ΄ το γόνατο του μακελάρη. 2. (λογοτ.) αυτός που έσφαξε ή γενικά έγινε άμεση αιτία να χάσουν τη ζωή τους πολλοί άνθρωποι. [μσν. μακελλάρης < μακελλάριος (αποφυγή της χασμ.) < λατ. macell(arius) “χασάπης” -άριος (δες -άρης) (ορθογρ. απλοπ.)].

14. δημοσιά η: (λαϊκότρ.) δημόσιος (αμαξιτός) δρόμος, συνήθ. έξω από κατοικημένη περιοχή: Tο χωριό απέχει λίγα χιλιόμετρα από τη ~. Άφησαν τη ~ και πήραν το μονοπάτι. [μσν. δημοσία (ενν. οδός) με συνίζ. για αποφυγή της χασμ., ουσιαστικοπ. θηλ. του αρχ. επιθ. δημόσιος].

15. σουρτούκο ή σουρτούκω ή σουρτούκα, (τουρκικής προέλευσης: sürtük είναι η γυναίκα ελευθέρων ηθών, αυτή που τριγυρνά εδώ κι εκεί). Και στα Ελληνικά, χαρακτηρίζει τη γυναίκα που δεν είναι νοικοκυρά, δεν φροντίζει το σπίτι και την οικογένειά της και δεν αναλαμβάνει ευθύνες. Όμως στο κείμενο σημαίνει την κάπα-πανωφόρι.

16. (ξε)λαγαρίζω (το ξε- ως επιτατικό): 1α μππ. λαγαρισμένος : 1. απαλλάσσω ένα υγρό από ξένες ουσίες, για να γίνει διαυγές: ~ το λάδι / το κρασί. 2. (για υγρό) γίνομαι διαυγής: Λαγάρισε το λάδι. 3. (εδώ) καθαρίζω τέλεια, κάνω κάτι πολύ λαμπερό. [μσν. λαγαρίζω < λαγαρ(ός) -ίζω].

17. “Οι Τσοπαναραίοι ήταν αυτοί που είχαν λίγα ή καθόλου πρόβατα και δεν είχαν δικό τους τσελιγκάτο. Με τα πρόβατα αλλά και τα άλλα ζώα τους έδενε στενή σχέση. Τα φρόντιζαν και τα πρόσεχαν ιδιαίτερα, αφού ήταν γι’ αυτούς όλη τους η περιουσία”. (Βλ. Νικόλαος Γ. Ζυγογιάννης, Οι Σαρακατσάνοι, ο.π., κείμενο αναρτημένο στην ιστοσελίδα: elassona.com.gr).

18. Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, Μενέλαος Λουντέμης, στο συλλογικό έργο Η μεσοπολεμική πεζογραφία· Από τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939), τόμος Ε’, σελ. 241, εκδόσεις Σοκόλης, Αθήνα 1992.
19. Γιάννης Χατζίνης, Το διήγημα–Κριτική: Μενέλαου Λουντέμη, «Έκσταση»-«Γλυκοχάραμα», περιοδικό Νέα Εστία, τεύχος 405, σελ. 410-412.

Αναδημοσίευση από τον Αγώνα της Κρήτης,

Τετάρτη, 15/06/2016