Την “ειρηνική επανάσαση” αναζητούσε ο Χρήστος Λαμπράκης ένα χρόνο πριν από το πραξικόπημα του 1967 (22,24,25 και 26/5/1966). Τα άρθρα του αναδημοσίευσε ο χουντικός Τύπος για να δικαιωθεί το καθεστλως. (29/9/1971)
ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ του πατέρα του, ο Χρήστος Λαμπράκης απέφευγε να εμφανίζεται η υπογραφή του κάτω από τα κύρια άρθρα των εφημερίδων του, με τον ίδιο τρόπο που απέφευγε τις δηλώσεις και τις συνεντεύξεις. Σ’ αυτόν τον κανόνα υπάρχει όμως μια μεγάλη εξαίρεση. Τον Μάιο του 1966, την κρίσιμη περίοδο που μεσολάβησε μεταξύ των Ιουλιανών και του πραξικοπήματος, ο Λαμπράκης δημοσίευσε σε συνέχειες τέσσερα άρθρα στο «Βήμα», με τίτλους «Η ώρα της ειρηνικής επαναστάσεως», «Ανάκτορα, καθεστώς και κυρίαρχος λαός», «Η ανάπηρη Βουλή», «Τα κόμματα αρχών και η δημοκρατία».1
Τα άρθρα αυτά είχαν τη μορφή της ευθείας πολιτικής παρέμβασης που συνήθιζε από το 1922 το Συγκρότημα, αλλά κρατούσαν και τις ισορροπίες της στιγμής. Κεντρική ιδέα του Λαμπράκη ήταν να προκαλέσει μια «επανάσταση» των δύο μεγάλων κομμάτων, της Ενωσης Κέντρου και της ΕΡΕ, στην κατεύθυνση που εκείνος θεωρούσε απαραίτητη προκειμένου να αναδιαταχθεί το πολιτικό σκηνικό. Ηταν η περίοδος που ο ίδιος είχε παρασκηνιακά αναλάβει πρωτοβουλίες να υλοποιήσει αυτό το σχέδιο ως αυτόκλητος εκπρόσωπος του Κέντρου, με τη συνεργασία της εκδότριας Ελένης Βλάχου ως εκπροσώπου της Δεξιάς και του Δημητρίου Μπίτσιου εκ μέρους των Ανακτόρων.
Τον ξεχωριστό ρόλο του Λαμπράκη και της Βλάχου στην επίτευξη συμφωνίας μεταξύ των δύο κομμάτων επιβεβαιώνει αναφορά του πρεσβευτή των ΗΠΑ Φίλιπς Τάλμποτ στις 22.12.1966, ενώ τον αναφέρει και με πικρό σχόλιο ο Κωνσταντίνος Τσάτσος στις 24.12.1966, σε προσωπική επιστολή προς τον Κωνσταντίνο Καραμανλή: «Φαίνεται πως πρωτοστάτησαν η Ελένη και ο Χρήστος. Οταν το κέντρο βάρους της πολιτικής εξουσίας από τον πολιτικό κόσμο μεθίσταται στον Τύπο έχομε εκτροπή της δημοκρατίας. Διευθύνουν οι ανεύθυνοι τους υπεύθυνους.»2.
Τα επιχειρήματα σ’ αυτά τα τέσσερα άρθρα του Λαμπράκη συνέκλιναν σε κρίσιμα σημεία με την προπαγάνδα εκείνων που υπονόμευαν ιούς δημοκρατικούς θεσμούς και προετοίμαζαν τη δική τους και καθόλου ειρηνική «επανάσταση». Η κύρια σκέψη που διαπερνά τα τέσσερα άρθρα είναι το πώς θα αντιμετωπιστεί ο «κομμουνιστικός κίνδυνος». Βέβαια ο Λαμπράκης ψέγει την ΕΡΕ και τα Ανάκτορα για το γεγονός ότι κραδαίνουν αυτήν την απειλή προκειμένου να αποδυναμώσουν την Ενωση Κέντρου. Αλλά την ίδια στιγμή προσπαθεί με κάθε τρόπο να τεκμηριώσει την πάγια θέση του Συγκροτήματος ότι το Κέντρο έχει περιχαρακώσει την πολιτική του παρέμβαση και ότι αυτό αποτελεί την «εθνική» δύναμη που θα αποκρούσει την «Ακρα Αριστερά», όπως αποκαλούσε τότε την ΕΔΑ.
«Ολοι συνειδητοποιούν», γράφει ο Λαμπράκης στο δεύτερο άρθρο του, «πως οι δημοκρατικές δυνάμεις του Κέντρου αποτελούν τον μόνο κυματοθραύστη εναντίον της πολώσεως και της Ακρας Αριστεράς. Οσοι εργάσθηκαν για τη διάλυση της Ενώσεως Κέντρου (και τα Ανάκτορα έπραξαν ασφαλώς το κατά δύναμιν!) απεργάζονται την πόλωση. Ισως-ίσως γιατί η κομμουνιστική φοβία αποτελεί τον κύριο λόγο υπάρξεώς τους στη σημερινή Ελλάδα». Στο τρίτο άρθρο αναπτύσσεται ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να αντιμετωπιστεί ο κομμουνισμός. Και στην αρχή ορθά επισημαίνεται μια καίρια αντίφαση της περιόδου: «Μία από τις σοβαρότερες εθελοτυφλώσεις έχει καταστήσει την ελληνική Βουλή ανάπηρη. Πρόκειται για την περίπτωση της ΕΔΑ -ενός κόμματος τυπικά νόμιμου, που κατάντησε ταυτόχρονα να μην υπολογίζεται πια στη δύναμη της Βουλής και να αγνοήται, επίσημα τουλάχιστον από τους υπόλοιπους πολιτικούς σχηματισμούς και τον βασιλέα. Το οξύμωρο αυτό σχήμα (κόμμα νόμιμο στις εκλογές αλλά παράνομο στη Βουλή) έχει προσδώσει, στα τελευταία χρόνια, μιαν έντονη χροιά αυθαιρεσίας και παραλογισμού στα ελληνικά πολιτικά πράγματα, τα οποία ήδη κινούνται σε αποπνικτικό κλίμα ψεύδους και υποκρισίας».
Μάλιστα ο αρθρογράφος πετάει τo γάντι στους τότε κυβερνώντας, επισημαίνοντας ότι μια συνεπής πολιτική θα ήταν να απαγορευτεί και η ΕΔΑ, όπως το ΚΚΕ, αν και ο ίδιος δεν το υποστηρίζει: «Το να λέμε ότι θέτουμε εκτός νόμου το Κομμουνιστικό Κόμμα και τα υποκατάστατά του, εκφράζει ασφαλώς πολιτική -συζητήσιμη ή όχι, αλλ’ οπωσδήποτε σαφή. Να δεχόμεθα όμως από το ένα μέρος τη νομιμότητα της ΕΔΑ και από το άλλο να αμφισβητούμε την ύπαρξή της στη Βουλή, ισοδυναμεί με άρνηση της δημοκρατίας και με εισαγωγή της υποκρισίας και της απάτης στην ερμηνεία θεμελιωδών αξιωμάτων της πολιτικής δεοντολογίας».
Ομως από αυτές τις παρατηρήσεις ο Λαμπράκης καταλήγει στην υιοθέτηση απόλυτα αρνητικής στάσης απέναντι στην ΕΔΑ, αναπαράγοντας ο ίδιος την αντίφαση που μόλις έχει επισημάνει: «Η Ενωση Κέντρου έχει κατηγορηματικά αποκλείσει κάθε εκλογικό μέτωπο ή έμμεση συνεργασία με την ΕΔΑ και έχει, μάλιστα, προτείνει συγκεκριμένους τρόπους -συνταγματικά, νομικά και ηθικά έγκυρους- οι οποίοι να καθιστούν το ενδεχόμενο αυτό και αντικειμενικά ανέφικτο. Κανένας φιλελεύθερος πολίτης δεν μπορεί να πιστεύη στη χρησιμότητα τέτοιας συνεργασίας. Και “Το Βήμα”, από πολλά ήδη χρόνια, δεν έχει παύσει να υποστηρίζη ότι συνεργασία των προοδευτικών δυνάμεων με την Ακρα Αριστερά θα αποτελούσε συμφορά για τον τόπο μας, εφόσον θα έφθειρε αντί να ενίσχυση τις δυνάμεις του δημοκρατικού πολιτικού μας κόσμου, εκείνες που αποτελούν το πραγματικό, το μοναδικό ανάχωμα εναντίον του κομμουνιστικού κύματος -αλλά και όσων ακόμη καταδολιεύονται τη Δημοκρατία».
Και η κατακλείδα του άρθρου ήταν να θέσει τους «ιθύνοντες» προ των ευθυνών τους: «Είναι καταφανές ότι ο κλεφτοπόλεμος αυτός πρέπει να τερματισθή θαρραλέα. Αν οι ιθύνοντες θεωρούν την ΕΔΑ ταυτόσημη με τον κομμουνισμό -και εφ’ όσον κριθή σκόπιμο να διατηρηθή ο τελευταίος στην παρανομία- πρέπει να αντιμετωπίσουν και αυτήν με τον ίδιο τρόπο. Αν, πάλι, την αναγνωρίζουν ως νόμιμο κόμμα, τότε η νομιμότητα αυτή πρέπει να κατοχυρωθή, να γίνη σεβαστή και να ξεφύγουμε οριστικά από την επιχειρηματολογία υπέρ της συγκεκαλυμμένης διώξεώς της, για λόγους δήθεν εθνικούς, αλλά με ουσιαστικό σκοπό τη στρέβλωση της πολιτικής μας ζωής».
Η απόλυτη άρνηση κάθε λογής διαλόγου και συνεργασίας με την ΕΔΑ καθιστούσε βέβαια το δίλημμα προσχηματικό. Η απάντηση εξάλλου δόθηκε από τους πραξικοπηματίες με βίαιο τρόπο 11 μήνες αργότερα.
Ανεξάρτητα από την πρόθεση του Χρ. Λαμπράκη, τα τέσσερα άρθρα του χρησιμοποιήθηκαν από τον μηχανισμό προπαγάνδας της δικτατορίας προκειμένου να νομιμοποιήσουν τη δική της «επανάσταση». Αυτούσια τα άρθρα δημοσιεύτηκαν το 1971 σε τέσσερις συνέχειες σε ένα από τα επίσημα δημοσιογραφικά όργανα του καθεστώτος.3
Στο συνοδευτικό ανυπόγραφο σχόλιο του χουντικού προπαγανδιστή εξυμνούνται τα άρθρα αλλά και ο συντάκτης τους: «Ο Χρ. Λαμπράκης, ο οποίος δεν είναι εκδότης υπό την στενήν έννοιαν του όρου, αλλ’ έχει διακριθή ως δημοσιογράφος, διακονήσας όλους τους τομείς μιας εφημερίδος, με λαμπρόν μάλιστα επίδοσιν, έδωσε κατά καιρούς αξιόλογα δείγματα γραφής, επεχείρησε τομάς επί των δημοσίων πραγμάτων, επέδειξεν αξιοζήλευτον πολιτικότητα και απέδειξεν όχι υπήρξεν άξιος καθ’ όλα συνεχιστής του μεγάλου πατρός του. Τα τέσσερα άρθρα του, τα οποία η “Νέα Πολιτεία” αρχίζει αναδημοσιεύουσα από σήμερον, αποδεικνύουν, όχι μόνον των προαναφερθέντων το αληθές, αλλά και την άκραν διορατικότητα του συντάκτη των, ο οποίος, εν έτος ολόκληρον προ της μεταβολής της 21ης Απριλίου, επεσήμαινε την ανάγκην “ειρηνικής επαναστάσεως”, ως μόνης λύσεως προ του αδιεξόδου, εις το οποίον είχε περιέλθει ο δημόσιος βίος».4
Φανερά ενοχλημένος ο Λαμπράκης επιχείρησε να αντιδράσει. Το μόνο που έκανε όμως ήταν να δημοσιεύσει ένα ανώνυμο πρωτοσέλιδο σχόλιο στο «Βήμα», από όπου προκύπτει απλά η αμηχανία του: «Εις πρωινήν πολιτικήν εφημερίδα δημοσιεύεται σειρά άρθρων του… “Βήματος” (!), των οποίων η συγγραφή και η αρχική δημοσίευσις ανάγεται εις τον Μάιον τον 1966. Ναι μεν αι ιστορικοί αναδιφήσεις αποβαίνουν συχνά ωφέλιμοι, είναι όμως αναγκαίον να τονίζεται σαφώς το πολιτικόν πλαίσιον εντός του οποίον εγράφησαν τα άρθρα αυτά. Και είναι τουλάχιστον παράξενον να μην έχη ζητηθή η έγκρισις της εφημερίδος ή τον συγγραφέως – που τελούσαν εν πλήρει αγνοία της αναδημοσιεύσεως».5
Με σαφώς ειρωνική διάθεση η χουντική εφημερίδα απάντησε την επομένη, με το επιχείρημα ότι σεβάστηκε απολύτως τα κείμενα χωρίς καμιά περικοπή ή αλλοίωση και ότι επισήμανε την άκρα διορατικότητα του συντάκτη τους.6
Η αναδημοσίευση συνεχίστηκε απρόσκοπτα και συνοδεύτηκε την επομένη με το συμπέρασμα: «Η ειρηνική επανάστασις, την οποίαν εζήτει και της οποίας την ιστορικήν αναγκαιότητα απεδέχετο ανενδοιάστως ο αρθρογράφος του “Βήματος”, έγινε. Εγινεν έν έτος αργότερον από τας διαπιστώσεις του, όταν το αδιέξοδον, που είχεν επισημάνει, έφθασεν εις το οριστικόν απροχώρητον. Δεν έγινε από εκείνους που θα ήθελε να αναλάβουν ο αρθρογράφος του “Βήματος”. Αλλ’ έγινε από τους μόνους, οι οποίοι ήσαν εις θέσιν να την πραγματοποιήσουν».7
Για την αξιοποίηση αυτών των τεσσάρων άρθρων από τον μηχανισμό της χουντικής προπαγάνδας χαρακτηριστική είναι και η μαρτυρία του καθηγητή Θεόδωρου Κουλουμπή, ο οποίος έχει καταγράψει τις συζητήσεις που είχε με υποστηρικτές και αντιπάλους της χούντας την περίοδο 1971-1974. Ανάμεσα σ’ άλλους επισκέφτηκε στις 5.5.1972 τον κυβερνητικό εκπρόσωπο Βύρωνα Σταματόπουλο στο γραφείο του και ενώ στον προθάλαμο περίμενε ο γνωστός αρχιβασανιστής της ΕΣΑ Θεοφιλογιαννάκος. «Για να αποδείξει την ορθότητα της άποψής του [ο Σταματόπουλος], έπιασε ένα πολυγραφημένο αντίτυπο αγγλικών μεταφράσεων άρθρων του Χρήστου Λαμπράκη, που είχαν δημοσιευτεί στο “Βήμα” το 1966.
“Εδώ είναι όλη η αλήθεια για τους Ελληνες πολιτικούς”, είπε. “Δεν τα λέω εγώ”, πρόσθεσε, “ο Λαμπράκης τα λέει. Και έχει δίκιο”, συνέχισε. “Η Ελλάδα χρειάζεται μια επανάσταση που θα τολμήσει βαθιές τομές. Δεν είναι ζήτημα αποκατάστασης της δημοκρατίας. Είναι ζήτημα οικοδόμησης της δημοκρατίας εξαρχής. Κι αυτό χρειάζεται χρόνο”».8
Στο ίδιο βιβλίο ο Κουλουμπής μεταφέρει και τη γνώμη ενός αντιστασιακού, του Ιωάννη Ζίγδη, τον οποίο συνάντησε τον Μάιο του 1974 στην Ουάσινγκτον: «0 Χρήστος Λαμπράκης διψά για δύναμη, θέλει να κυβερνήσει. Πρώτα, έμμεσα. Όριο του, τελικά, ο ουρανός! Ο Λαμπράκης διαθέτει πολύ ικανό και αποτελεσματικό επιτελείο ανθρώπων».9
1. Εφ. To Βήμα, 22-26.5.1966.
2. Χρήστος Χρπσιίδης, «Μια “λησμονημένη” βασιλική παρέμβαση», Μανώλης Βασιλάκης (επιμ.), «Από τον Ανένδοτο στη Δικτατορία», Ιδρυμα Κωνσταντίνος Κ. Μητσοτάκης, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 2009, σελ. 138.
3. Εφ. Νέα Πολιτεία, 29.9.-2.10.1971.
4. «Τα τέσσερα άρθρα του κ. Χρ. Λαμπράκη», εφ. Νέα Πολιτεία, 29.9.1971.
5. Εφ. Το Βήμα, 30.9.1971.
6. «Χρήσιμον και επωφελές», εφ. Νέα Πολιτεία, 1.10.1971.
7. «Τα άρθρα του Βήματος», εφ. Νέα Πολιτεία, 3.10.1971.
8. Θεόδωρος Α. Κουλουμπής, «71-74: Σημειώσεις ενός πανεπιστημιακού», μτφρ. Νικηφόρος Σταματάκης, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2002, σελ. 223.
9. Στο ίδιο, σελ. 304.
[…] ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ […]