Ποιο μέλλον μετά την πανδημία; Επιτακτική η ανάγκη κοινωνικής αλλαγής

Γράφει ο Γιώργος Λιοδάκης

Μετά το ξέσπασμα και τη γρήγορη διάδοση του νέου Κοροναϊού, η ήδη οξυμένη κοινωνικο-οικολογική κρίση έχει δραματικά επιδεινωθεί ακόμα παραπέρα, με καταστροφικές κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις. Η κοινωνία βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι, και χρειάζεται επειγόντως να αναστοχαστούμε για τις αιτίες αυτής της κοινωνικο-οικολογικής κρίσης και της φοβερής πανδημίας του Covid-19, και να αποφασίσουμε σε ποια πορεία να χαράξουμε το μέλλον.

Οι περισσότεροι άνθρωποι, εκτός ίσως τους ιδεολογικά τυφλωμένους, θα σκέφτονταν εύλογα ότι ο τρόπος που εμείς (οι άνθρωποι) έχουμε οργανώσει την κοινωνία και την παραγωγή αποτελεί την κύρια αιτία της κοινωνικο-οικολογικής κρίσης που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Ο λογικός αυτός τρόπος σκέψης ισχύει ακόμα και για εκείνους που δεν θεωρούν ή αποδέχονται την έννοια του «τρόπου παραγωγής» με τη στενή έννοια, αλλά ισχυροποιείται ακόμα περισσότερο για όσους υιοθετούν τη σημαντική αυτή θεωρητική έννοια. Για τους τελευταίους, γίνεται σαφές ότι είναι ο καπιταλισμός και η επιτακτική του ανάγκη για οικονομική μεγέθυνση και μεγιστοποίηση του κέρδους που βρίσκονται πίσω από την κοινωνικο-οικολογική και υγειονομική κρίση που τώρα αντιμετωπίζουμε.

Γίνεται σαφές, επομένως, ότι είναι οι συγκεκριμένες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων που σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνία (τους ανθρώπους) και τη φύση. Αλλά δεν είμαστε όλοι το ίδιο και δεν έχουμε τα ίδια συμφέροντα. Αυτές τις μέρες, ακούει κανείς συχνά ανθρώπους να λένε ότι «είμαστε όλοι μαζί σ’ αυτό» και «χρειάζεται όλοι μαζί να αντιμετωπίσουμε αυτό το μολυσματικό υιό».

Αυτό, όμως, είναι καθαρός ιδεαλισμός και αφηρημένος, ευσεβής πόθος. Στην πραγματικότητα, διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και ομάδες μπορεί να έχουν εντελώς διαφορετικά και ίσως συγκρουόμενα συμφέροντα. Όπως είναι καλά γνωστό, στην αναζήτηση του κέρδους, η καπιταλιστική τάξη είναι ο κύριος ένοχος για την περιβαλλοντική υποβάθμιση και όλα τα κοινωνικά δεινά, ενώ επωφελείται από την επιδείνωση της οικολογικής κρίσης και τη διάδοση διαφόρων ασθενειών.

Για τους Μαρξιστές (περιλαμβανομένου του γράφοντος), η ταξική ανάλυση και πάλη είναι βέβαια κρίσιμη, και είναι μόνο με την ταξική πάλη και ένα ευρύτερο κοινωνικό κίνημα (εξαιρώντας βεβαίως την αστική τάξη) που μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτή την χωρίς ιστορικό προηγούμενο κρίση.

Για να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά αυτή την κρίση, χρειάζεται να κινηθούμε πέρα από τον καπιταλισμό και τα ιστορικά συγκεκριμένα πρότυπα ανάπτυξής του, πέρα από την εγγενή του προσταγή για οικονομική μεγέθυνση που συνεπάγεται μια ραγδαία εξάντληση πόρων και περιβαλλοντική ρύπανση, πέρα από την αυξανόμενη ολοκλήρωση του κεφαλαίου και των εμπορευματικών αλυσίδων σε παγκόσμιο επίπεδο, τα πυκνά δίκτυα μεταφορών και εμπορίου, την ταχεία παγκόσμια κυκλοφορία των εμπορευμάτων, τον μαζικό τουρισμό, την τερατώδη αστικοποίηση, και την αυξανόμενη πόλωση ανάμεσα στα αστικά κέντρα και την ύπαιθρο.

Προφανώς, οι εξελίξεις αυτές έχουν σε μεγάλο βαθμό δημιουργήσει το έδαφος για την ανάπτυξη και τη γρήγορη εξάπλωση του κοροναϊού, ενώ ο κυρίαρχος κατά τις τελευταίες δεκαετίες νεοφιλελευθερισμός έχει υποσκάψει τα συστήματα υγειονομικής προστασίας στις περισσότερες χώρες, οδηγώντας στις δραματικές συνέπειες που βιώνουμε, λίγο ως πολύ, σε όλες τις χώρες.

Αναζητώντας το δρόμο προς τα μπρός, θα πρέπει πράγματι να αναλογιστούμε ότι δεν υπάρχει επιστροφή στην κανονικότητα. Αντιμετωπίζουμε δύο επιλογές. Αν προχωρήσουμε με το “business as usual”, με μια συνεχιζόμενη κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού και μικρές μόνο μεταρρυθμίσεις, ακολουθώντας τις αναδυόμενες τάσεις του ολοκληρωτικού καπιταλισμού, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα καταλήξουμε με μια εξοντωτική κοινωνική κρίση, έναν αυξανόμενο αυταρχικό κρατισμό, βάρβαρες κοινωνικές και εθνικές συγκρούσεις, και μια οικολογική κατάρρευση.

Η άλλη επιλογή είναι να αγωνιστούμε ενάντια στις δυνάμεις που μας έφεραν ως εδώ, και για μια κοινωνική αναδιοργάνωση της κοινωνίας που να διασφαλίζει την οικολογική βιωσιμότητα, την κοινωνική δικαιοσύνη, και την αλληλεγγύη, στηριζόμενη σε μια κοινή ιδιοκτησία των παραγωγικών πόρων και μια όλο και πιο συλλογική παραγωγή και κατανάλωση.

Με άλλα λόγια, το δίλημμα είναι πράγματι ανάμεσα στο «σοσιαλισμό και τη βαρβαρότητα». Παραμερίζοντας προκαταλήψεις και ιδεολογικές παρωπίδες, και χωρίς να φοβόμαστε τους όρους, θα πρέπει να αναλογιστούμε ότι ο σοσιαλισμός (και το ισοδύναμο του, ο κομμουνισμός) σημαίνει μια κοινή (κοινωνική) πολιτική δράση και συμμετοχή, ιδιοκτησία, και ανάληψη ευθύνης για ένα κοινό σκοπό.

Με αυτή την έννοια, μπορούμε πράγματι να είμαστε όλοι μαζί! Θα πρέπει ακόμα να αναλογιστούμε ότι ο σοσιαλισμός δεν αποτελεί ένα προκαθορισμένο μοντέλο. Στην πραγματικότητα, μπορεί να υποστηριχτεί ότι δεν έχει μέχρι τώρα υπάρξει όπως τον οραματίστηκε ο Μαρξ, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ανέφικτος. Μπορεί να πάρει διάφορες μορφές και απομένει να διαμορφωθεί πιο συγκεκριμένα ιστορικά.

Σε μια από τις περίφημες παρατηρήσεις του, ο Μαρξ υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι φτιάχνουν τη δική τους ιστορία, αλλά όχι όπως γουστάρουν, παίρνοντας υπόψη τις συνθήκες και τις δυνατότητες που δημιουργούνται από όλη την παρελθούσα ιστορία. Με αυτή την έννοια, ο κοινωνικός μετασχηματισμός που σήμερα απαιτείται συνίσταται μάλλον ως μια εξέλιξη εξαρτημένη από την παρελθούσα πορεία, μια όχι απαραίτητα ομαλή εξέλιξη, που περιστασιακά μπορεί να περιλαμβάνει ασυνέχειες και κοινωνικές ρήξεις.

Σε αντίθεση με κάποιες εκδοχές της παραδοσιακής Αριστεράς που θεωρούν ότι οι επαναστατικές αλλαγές (ή μεταβάσεις) μπορεί μόνο να ακολουθούν ένα επιτυχές επαναστατικό γεγονός κάποια στιγμή στο μέλλον, θα πρέπει να ξεκινάμε από τις μεγάλες αντιθέσεις, τα προβλήματα, και τις δυνατότητες που δίδονται από τον υπάρχοντα σήμερα καπιταλισμό, και να αγωνιζόμαστε για την προώθηση ή την πραγμάτωση πολιτικών ή τεχνολογιών ικανών να αντιμετωπίσουν σε σημαντικό βαθμό κάποια από τα μεγαλύτερα κοινωνικά και οικολογικά προβλήματα.

Για παράδειγμα, εάν υπάρχουν κάποιες τεχνολογίες ήδη διαθέσιμες για τη μετάβαση σε μετά-άνθρακα (ανανεώσιμες) ενεργειακές πηγές που αντιμετωπίζουν σε μεγάλη έκταση την απειλή της κλιματικής αλλαγής, θα πρέπει να αγωνιστούμε ενάντια στα τεχνολογικά ή κοινωνικά «κλειδώματα» και ενάντια στα καπιταλιστικά συμφέροντα που θέτουν εμπόδια σε μια τέτοια μετάβαση.

Ομοίως, θα πρέπει να αγωνιστούμε ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της φύσης και των συστημάτων υγειονομικής προστασίας, καθώς και ενάντια στην εμπορευματοποίηση των φαρμακευτικών προϊόντων, απαιτώντας επαρκή συστήματα δημόσιας υγείας. Ωστόσο, ενώ αγωνιζόμαστε για επαναστατικές μεταρρυθμίσεις μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού, δεν θα πρέπει να είμαστε αφελείς και να θεωρήσουμε ότι το κράτος ή η τεχνολογία είναι κοινωνικά ουδέτερα, ή να αγνοήσουμε τα όρια των ξεχωριστών αυτών μεταρρυθμίσεων.

Χρειάζεται να επαγρυπνούμε ενάντια στα δεσμά του καπιταλισμού για να δημιουργήσουμε τις συνθήκες για την άμεση αντιμετώπιση του κεφαλαίου και του αστικού κράτους, διασφαλίζοντας μια απελευθερωτική κίνηση προς τα μπρός. Για να διασφαλίσουμε ένα τέτοιο μετασχηματισμό και μετάβαση, τα στρατηγικά στοιχεία και οι σκοποί του σοσιαλισμού (απο-εμπορευματοποίηση της παραγωγής, υπέρβαση του καπιταλιστικού νόμου της αξίας, απο-αλλοτρίωση της εργασίας, κοινή/δημόσια ιδιοκτησία, κ.λπ.) πρέπει να είναι ήδη παρόντα και αποτελεσματικά συναρθρωμένα με τους σημερινούς αγώνες και τις επαναστατικές μεταρρυθμίσεις.

Στη διαδικασία αυτή μετάβασης, θα πρέπει να πάρουμε υπόψη την εμπειρία τόσο από τα σοσιαλιστικά εγχειρήματα του παρελθόντος όσο και την πιο πρόσφατη περίοδο κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19. Όπως έχει επισημάνει η Kavita Byrd στα πλαίσια αυτής της συζήτησης, η πανδημία έχει αναδείξει τις δυνατότητες αγάπης, φροντίδας, και αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων, καθώς και την (κοινωνική) αλληλο-διασύνδεση μας και τον εύθραυστο χαρακτήρα των κοινωνικο-οικολογικών συστημάτων.

Έχει δείξει επίσης ότι η μείωση της καπιταλιστικής παραγωγής έχει σημαντικά βελτιώσει τις οικολογικές συνθήκες. Επιπλέον, έχει αναδείξει την ανάγκη να εστιάσουμε στις ουσιαστικές ανθρώπινες ανάγκες, καθώς και στην ανάγκη για βαθιές κοινωνικές αλλαγές.

Όλη αυτή η εμπειρία προσφέρει πολύτιμα μαθήματα που προεικάζουν τις μελλοντικές μορφές μιας σοσιαλιστικής οργάνωσης. Αν και η πανδημία έχει εστιάσει τους προβολείς στο ρόλο του κράτους και τη σημασία ενός συστήματος δημόσιας υγειονομικής προστασίας, αυτό δεν θα πρέπει να οδηγήσει στην ενδυνάμωση κρατικο-κεντρικών απόψεων και θεσμών. Αποκεντρωμένα συστήματα οικολογικής προστασίας και υγειονομικής φροντίδας μπορεί να είναι ακόμα πιο πολύτιμα.

Και ενώ η κρατικο-κεντρική αυτή τάση έχει αυξήσει κάποιες διαθέσεις αντι-παγκοσμιοποίησης και ίσως εθνικισμού (ή ρατσισμού), αυτό δεν θα πρέπει να μας οδηγήσει στην εγκατάλειψη ή υποβάθμιση της ανάγκης διεθνούς και διεθνικής συνεργασίας και ανταλλαγής.

Τα παγκόσμια προβλήματα απαιτούν παγκόσμιες λύσεις. Θα πρέπει πλέον να έχει γίνει σαφές ότι ο σοσιαλισμός του μέλλοντος θα πρέπει πρωταρχικά να εστιάζει στις τοπικές και περιφερειακές οικολογικές συνθήκες, την παραγωγή και τις κοινωνικές ανάγκες, και να εξαρτάται μόνον επικουρικά από εξωτερικές ανταλλαγές, χωρίς όμως απόλυτη αυτάρκεια και χωρίς να αγνοείται η ανάγκη μιας ευρύτερης συνεργασίας και συντονισμού σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Ένας τέτοιος αποκεντρωμένος (κατανεμημένος) τρόπος οργάνωσης θα πρέπει, κατ’ ανάγκη, να συντονίζεται στα πλαίσια ενός ευρύτερου εθνικού και παγκόσμιου σχεδιασμού, που θα είναι δημοκρατικός (συμμετοχικός) και θα επιτρέπει μια οικολογική και κοινωνική διαφοροποίηση.

Είναι απολύτως επιτακτικό να δράσουμε συλλογικά σε μια τέτοια κατεύθυνση, γιατί, όπως επισημαίνεται από ένα έλληνα ποιητή, θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία!

Υ.Γ: Το κείμενο αυτό αποτελεί μετάφραση ανάρτησης του γράφοντος στα πλαίσια σχετικής συζήτησης στο δίκτυο του Great Transition Initiative, κατά το μήνα Μάιο του 2020.

Μία απάντηση στο “Ποιο μέλλον μετά την πανδημία; Επιτακτική η ανάγκη κοινωνικής αλλαγής”

  1. […] Γίνεται σαφές, επομένως, ότι είναι οι συγκεκριμένες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων που σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνία (τους ανθρώπους) και τη φύση. Αλλά δεν είμαστε όλοι το ίδιο και δεν έχουμε τα ίδια συμφέροντα. Αυτές τις μέρες, ακούει κανείς συχνά ανθρώπους να λένε ότι «είμαστε όλοι μαζί σ’ αυτό» και «χρειάζεται όλοι μαζί να αντιμετωπίσουμε αυτό το μολυσματικό υιό». ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ […]

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Current ye@r *