Σαν σήμερα, πριν από 106 χρόνια, στις 16 Οκτωβρίου 1918, γεννιόταν στο Birmandreis της Αλγερίας ο Λουί Αλτουσέρ, ένας από τους πιο επιδραστικούς μαρξιστές φιλοσόφους του 20ού αιώνα.
Σε μια εποχή όπου ο καπιταλισμός βαθαίνει τις ανισότητες και η ιδεολογία του συστήματος διαποτίζει κάθε πτυχή της ζωής μας, το έργο του Αλτουσέρ παραμένει πιο επίκαιρο από ποτέ.
Ως μέλος του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (ΚΚΓ) και καθηγητής Φιλοσοφίας στην École Normale Supérieure του Παρισιού, ο Αλτουσέρ δεν υπήρξε απλώς θεωρητικός· υπήρξε ένας επαναστάτης του πνεύματος, που αποδόμησε τις ανθρωποκεντρικές παρερμηνείες του Μαρξ και έθεσε τα θεμέλια για μια υλιστική θεωρία της ιδεολογίας.
Σήμερα, με αφορμή την επέτειο της γέννησής του, ας θυμηθούμε τη ζωή και το έργο ενός στοχαστή που μας δίδαξε πώς να «διαβάζουμε» το Κεφάλαιο όχι ως βιβλίο, αλλά ως όπλο ταξικής πάλης.
Πρώιμα χρόνια: Από την αποικιακή Αλγερία στην καρδιά του γαλλικού μαρξισμού
Ο Αλτουσέρ γεννήθηκε σε μια αστική, καθολική οικογένεια – ο πατέρας του τραπεζίτης, η μητέρα του βαθιά θρησκευόμενη. Η παιδική του ηλικία σφραγίστηκε από την αποικιακή πραγματικότητα της Αλγερίας, όπου η γαλλική κυριαρχία έθρεφε τις πρώτες του αμφιβολίες για τον «πολιτισμό» του ιμπεριαλισμού.
Το 1936, εισήλθε στην École Normale Supérieure (ENS), το καμάρι της γαλλικής διανόησης, όπου σπούδασε φιλοσοφία υπό την εποπτεία του Ζαν Γκαλόν, ενός καθολικού στοχαστή που τον επηρέασε βαθιά.
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος άλλαξε τα πάντα. Συμμετέχοντας στη γαλλική κινητοποίηση του 1939, ο Αλτουσέρ αιχμαλωτίστηκε από τους Ναζί το 1940 και πέρασε πέντε χρόνια σε γερμανικό στρατόπεδο αιχμαλώτων. Εκεί, μακριά από βιβλία και πανεπιστήμια, ανακάλυψε τον Μαρξ μέσα από λαθραία αντίτυπα και συζητήσεις με συντρόφους. Αυτή η εμπειρία δεν ήταν απλώς βίωμα· έγινε η μήτρα της υλιστικής του στροφής.
Επιστρέφοντας στο Παρίσι το 1945, πέρασε τις αγωγές φιλοσοφίας με ειδίκευση στον Χέγκελ, αλλά σύντομα απαρνήθηκε τον ιδεαλισμό του ως «αστική παγίδα».
Το 1948, μπήκε στο ΚΚΓ, δημιουργώντας τον Cercle Politzer – έναν κύκλο μαρξιστικών σπουδών στην ENS – και ξεκίνησε μια μακρά σχέση με την Ελέν Λέγκοτ (Hélène Rytmann), Εβραία επιζώσα του Ολοκαυτώματος και ακτιβίστρια, που θα γινόταν η σύντροφός του.
Θεωρητικές καινοτομίες: Η «επιστημονική» επανερμηνεία του μαρξισμού
Οι δεκαετίες του 1950 και 1960 βρήκαν τον Αλτουσέρ στο επίκεντρο της γαλλικής διανόησης. Σε αντίθεση με την ανθρωπολογική παρέκκλιση του Σαρτρ και την επιστροφή στις «Οικονομικές και Φιλοσοφικές Χειρόγραφες του 1844» του Μαρξ – που έβλεπαν τον ιδρυτή του επιστημονικού σοσιαλισμού ως υπαρξιστή – ο Αλτουσέρ υπερασπίστηκε μια «αντι-ιδεαλιστική» ανάγνωση. Στο δοκίμιο του «Για τον Νεαρό Μαρξ» (1961), κατέδειξε πώς η εστίαση στα πρώιμα έργα του Μαρξ εξυπηρετούσε ιδεολογικούς σκοπούς: να μετατρέψει τον υλισμό σε ανθρωπισμό, αποδυναμώνοντας την ταξική πάλη.
Το 1965, δύο έργα-ορόσημα άλλαξαν το τοπίο: το Για τον Μαρξ (Pour Marx) και η Ανάγνωση του Κεφαλαίου (Lire le Capital), σε συνεργασία με συντρόφους όπως ο Ετιέν Μπαλίμπαρ και ο Ζακ Ρανσιέρ. Εκεί, ο Αλτουσέρ εισήγαγε την έννοια του «θεωρητικού αντι-ιδεαλισμού»: ο Μαρξ δεν ήταν φιλόσοφος της ελευθερίας, αλλά επιστήμονας της ιστορίας. Η κοινωνία δεν είναι σύνολο ανθρώπων, αλλά δομή σχέσεων παραγωγής, όπου η ταξική πάλη είναι η κινητήρια δύναμη. Επηρεασμένος από τον Σπινόζα, ο Αλτουσέρ μίλησε για «συμπτώματα» στα κείμενα του Μαρξ – κενά που αποκαλύπτουν την αλήθεια πίσω από την επιφάνεια.
Η κορυφαία συνεισφορά του, όμως, ήταν η θεωρία της ιδεολογίας. Στο δοκίμιο «Ιδεολογία και Αποκλειστικοί Μηχανισμοί» (1970), ο Αλτουσέρ την όρισε ως «φαντασματική σχέση των ατόμων με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξής τους». Δεν είναι απλώς ψέμα, αλλά υλική πρακτική: λειτουργεί μέσα από Κρατικούς Αποκλειστικούς Μηχανισμούς (RSAs), όπως σχολεία, εκκλησίες και ΜΜΕ, που «καλούν» (interpellate) τον υποκείμενο να αναγνωρίσει τον εαυτό του ως ελεύθερο πολίτη εντός του καπιταλισμού. «Ο άνθρωπος είναι ιδεολογικό ζώο από τη φύση του», έγραφε, υπενθυμίζοντας ότι η ταξική κυριαρχία αναπαράγεται όχι μόνο με βία, αλλά με συναίνεση.
Αυτή η ανάλυση, βαθιά ριζωμένη στον Λενινισμό, επηρέασε από τον Φουκό μέχρι σύγχρονες μελέτες για τον νεοφιλελευθερισμό.Ο Αλτουσέρ δεν ήταν θεωρητικός του γραφείου. Ήταν ενεργός στο ΚΚΓ, όπου πολέμησε την γραφειοκρατική εκτροπή και την «ανθρωπιστική» παρέκκλιση μετά το 20ό Συνέδριο του Σοβιετικού ΚΚ (1956). Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, οι σεμινάριά του στην ENS έγιναν φυτώρια επαναστατικής σκέψης, προσελκύοντας φοιτητές όπως ο Μπαλίμπαρ, που συνέγραψαν το Για τη Κεφαλαιοκρατική Ιδιοκτησία (1970), επεκτείνοντας την ανάλυση στις σχέσεις παραγωγής.
Η προσωπική τραγωδία και η κληρονομιά ενός «άτυπου υλιστή»
Η δεκαετία του 1980 έφερε σκιές. Πάσχοντας από βαριά μανιοκαταθλιπτική ψύχωση, ο Αλτουσέρ δολοφόνησε τη σύντροφό του Ελέν στις 16 Νοεμβρίου 1980, πνίγοντάς την στο κρεβάτι τους. Θεωρήθηκε μη υπεύθυνος λόγω ψυχικής νόσου και κλείστηκε σε ψυχιατρεία μέχρι το 1983.
Στα απομνημονεύματά του L’avenir dure longtemps (1992, μεταθανάτια), αποκάλυψε πώς η νόσος του ρίζωνε στην παιδική οδύσσεια και την καταπιεστική μητρική φιγούρα – μια αυτοψυχανάλυση που θυμίζει τον ίδιο του τον ορισμό της υποκειμενικότητας ως ιδεολογικού προϊόντος.
Πέθανε στις 22 Οκτωβρίου 1990, σε νοσοκομείο κοντά στο Παρίσι.
Η κληρονομιά του, όμως, ζει: επηρέασε την αυτονομιστική Αριστερά, τις μελέτες πολιτισμού και τη σύγχρονη μαρξιστική θεωρία. Σήμερα, σε εποχής όπου η ιδεολογία του «κέντρου» νομιμοποιεί πολέμους και λιτότητα, ο Αλτουσέρ μας καλεί να αναγνωρίσουμε τους μηχανισμούς που μας «καλούν» να αποδεχτούμε την εκμετάλλευση ως «φυσική». Η ταξική πάλη δεν είναι παρελθόν· είναι η μόνη επιστήμη ικανή να σπάσει τους αποκλειστικούς μηχανισμούς.
Στον αγώνα για έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση, η σκέψη του Αλτουσέρ παραμένει όπλο. Γιατί, όπως έλεγε, «η φιλοσοφία υπάρχει για να υπηρετεί την πολιτική – και η πολιτική είναι η ταξική πάλη».
Αφήστε μια απάντηση